ઉમંગનું લોલક - ૧

હર્ષોચ્છાદિત જીવન

સુખી જીવનની પરાકાષ્ઠા એટલે યુવાન બાળકના લગ્નનો પ્રસંગ. માતા અને પિતા પોતાની જાતને ખૂબ નસિબદાર સમજે જ્યારે યોગ્ય વ્યક્તિ આવી મળે. એમાંય જો દીકરીનું લગ્ન હોય તો પિતાના મુખની કાંતિ અનેરી હોય. હૈયામાં પાંપણના પલકારા જેવી દીકરીને વિદાય આપવાની લાગણી પ્રવર્તતી હોય છતાં મુખ પર હાસ્ય જણાય. મા, આંસુ છુપાવવાનો વ્યર્થ પ્રયત્ન કરતી ગાણા ગાતી હોય. બસ આવાજ કોઈ ભાવ અહીં પ્રસરી રહ્યા હતા.

અમિતા અને અમુલખના બે સુંદર બાળકો. આજે આંગણે શરણાઈ ગુંજી રહી હતી. અવનિના લગ્નની કંકોત્રી સગા વહાલાંને પહોંચાડી અમિતા શાંતિથી બેઠી. દિલમા દીકરી વિદાય લેશે તેનો ગમ, પણ આલોકને પરણી સુખી સંસારમાં પગરણ માંડશે તેનો આનંદ છવાયો હતો. અમુલખભાઈને દીકરી હ્રદયનો ટુકડો આજે અલગ થવાનો તેનો ગમ, તેમ જ હૈયે આનંદ આલોકને પરણી સુખી થવાની. અવિને ખાસ ફરક ન પડ્યો દાદીમા દીકરીના લગ્નને કારણે ફુલ્યા સમાતા ન હતાં. દીકરી તો સાસરી શોભાવે તેમાં સહુને આનંદ થાય. વાજતે ગાજતે આલોક જાન લઈને આવ્યો અને અવનિને પરણી વિદાય થયો. આલોકના મમ્મીએ દીકરા વહુની આરતી ઉતારી કંકુના પગલાં પડાવ્યા. મંગલતા ચારેકોર પ્રસરી રહી. ઉમંગભેર પ્રસંગ ઉજવાયો, વરઘોડિયા 'હનીમુન' માટે નૈનિતાલ જવા રવાના થયા.

'ઘરમાં શાંતિ છવાઈ ગઈ છે.'

'હા, ચહકતું બુલબુલ હવે ઉડી ગયું'. અમુલખભાઈ તૈયાર થઈ કામે જવા નિકળ્યા. તબિયત થોડી ઢીલી રહેતી હતી.

'તમારી દવા બરાબર લીધી ને?'

'હા'.

આલોક અને અવનિ ખૂબ સુંદર જોડું, પ્રભુએ ફુરસદે ઘડ્યા હતા. એ તો અવની આજે આલોક સાથે સુખી છે. તેની ગઈ કાલ ખૂબ અસ્તવ્યસ્ત હતી. આલોકને અવનીની સરળતા તેમજ સુંદરતા ગમી ગયા અને જીવનનો રાહ બદલાઈ ગયો. હસમુખો આલોક હમેશા અવનીની આસપાસ આંટા મારતો. એક કૉલેજમાં, અરે એક જ ક્લાસમાં હતાં. અવની પહેલી હારમાં બેસતી અને આલોક છેક છેલ્લે. જેને કૉલેજની ભાષામાં 'લૉર્ડ ઓફ ધ લાસ્ટ બેંચ' કહેવાતું. ભણે કદાચ પણ છોકરીઓને જોવામાં અને દિવા સ્વપ્નમાં રાચવાની મઝા માણે. આલોક હોંશિયાર હતો એટલે તેના અભ્યાસમાં વાંધો આવતો નહી. આલોકે અવનિને જીવનની રંગીન બાજુ બતાવી. અવનિના જીવનમાં ઉમંગની છોળો ભરી રહ્યો હતો. અવની તેની કૉલેજમાં સાથે અરે એકજ ક્લાસમાં ભણતી હતી.

બન્નેની મુલાકત કૉલેજના એક પ્રોગ્રામમાં થઈ હતી. સુંદર અવની પોતાની પરિસ્થિતિથી માહિતગાર હતી. મમ્મીની ચિંતામાં વધારો થાય એવું એક પણ કદમ ઉઠાવતી નહી. છેલ્લા વર્ષના વાર્ષિક પ્રોગ્રામના નાટકમાં આલોક અને અવનિનું મુખ્ય પાત્ર હતું. નાટક જુવાન છોકરા, છોકરીને મનપસંદ વિષય લઈને બનાવ્યું હતું.  "આપણે એક બીજાના કોણ?" નામ ઉપરથી તેની કથાનો વિષય કલ્પી શકાય. નાટકના મંચ ઉપર એવો આબેહૂબ અભિનય હતો કે બન્નેનું કામ ખૂબ વખણાયું. જુવાન હૈયાને એકબીજાની નજીક સરવા માટે આનાથી વધારે કયું સુંદર કારણ હોઈ શકે?

આમ પણ ક્લાસના વિદ્યાર્થીઓમાં હુંસાતુસી હોય. બન્ને જણાં ભણવામાં ચડસા ચડસી કરતાં. તેઓ એકબીજાની વિરૂદ્ધમાં હતાં. કોઈ પણ ભોગે અવની બીજો નંબર ઈચ્છતી ન હતી. તેથી આલોકને પરિક્ષાના હૉલમાં છંછેડી ઉશ્કેર્યો. આલોક આ દાવ સમજી ન શક્યો. તેના બેહુદા વર્તનને કારણે અડધા પેપર પછી તેને વર્ગમાંથી હાંકી કાઢ્યો ! અવનિ પ્રથમ આવી, ખરું કારણ માત્ર તે જ જાણતી હતી. આલોક અને અવનિ વચ્ચે ક્યારે પ્રેમ થયો તે ખબર પણ ન પડી. યોગ્ય સમયે જ્યારે આલોકે લગ્નનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો ત્યારે અવની અવાચક થઈ ગઈ. આલોકને તેની સહ્રદયતા સ્પર્શી ગઈ હતી. તેને લાગ્યું આ ખરેખર સ્વપ્ન છે કે હકિકત?  આલોક સી.એ. પુરું કરી વાજતે ગાજતે અવનીને પરણીને ઘરે લાવ્યો.

અવનિ તેના પ્રેમાળ સ્વભાવથી આલોકને જીતી ઘરમાં સહુની દુલારી બની હતી. આલોકના ઘરનું સુંદર વાતાવરણ જોતાં તેને હમેશા પોતાના દાદા, દાદી, વહાલા પપ્પા અને મમ્મી યાદ આવતા. અવનિએ બાળપણથી જીવનમાં તડકો અને છાંયડો અનુભવ્યો હતો. જેને કારણે જીવનની પારદર્શકતા તે જાણતી હતી. આલોકે તેને જીવનની રંગીન બાજુ બતાવી તેના જીવનમાં ઉમંગની છોળો ભરી હતી.

અવનિ લાખ ચાહે તો પણ ભૂતકાળ ભૂલી ન શકે. જે માહોલમાં તે મોટી થઈ હતી તે કહાની દર્દ અને ખુશીના સંમિશ્રણથી ભરેલી હતી. જેને કારણે હમેશાઓછું બોલતી .પણ બોલે ત્યારે સામેવાળાનું દિલ જીતતી. ઘરમાં દાદા અને દાદીનો પ્યાર પામી હતી. ગાડીની હડફટે દાદા આવી ગયા અને ત્યાં ઘટના સ્થળે તેમનું પ્રાણ પંખેરું ઉડી ગયું. 

અમુલખભાઈના માતુશ્રીનું નામ હતું કાવેરી. પતિ કાલીચરણ, બન્ને મળ્યા હતાં આઝાદી પહેલાં સત્યાગ્રહની લડતમાં. કાવેરી ગાંધીના રંગે રંગાયેલા હતાં.જેને કારણે પતિના અવસાન બાદ વાળ ઉતારવાના કે બાર મહિના રોજ બેસણું એમાંનું કશુંજ કરવામાં રસ ન હતો. દીકરા અને વહુની પડખે ઢાલની જેમ ઉભા રહ્યા. પોતાની બે દીકરીઓ પરણાવવાની જવાબદારી હતી. અવની ૧૫ વર્ષની આસપાસ હતી. તેને બધું બરાબર યાદ હતું. અવનિ પહેલાં ખોળાની હતી. દાદા અને દાદીના આંખનું રતન. અકસ્માતમાં દાદાનું શબ ખૂબ ખરાબ હાલતમાં હોવાથી તેમના અંતિમ દર્શન કરવાનું કોઈના ભાગ્યમાં લખ્યું ન હતું. હિંદુ વિધિ પ્રમાણે શબને અગ્નિદાહ આપી બધા ઘરે આવ્યા. અવનિના દાદી સુધારક વિચારના હોવાથી  બીજા કોઈ ક્રિયાકાડ કરવાની મોટા દીકરાને ના પાડી. અવનિની દાદીના પિતા પણ 'ગાંધીવાદી 'હતાં. આઝાદીની લડત દરમ્યાન જેલવાસ ભોગવી ચૂક્યા હતા. તેના 'દાદા અને દાદી 'મીઠાના સત્યાગ્રહમાં' મળ્યા હતા. પછીની વાતો દાદી પાસેથી અવનિ સાંભળી ચૂકી હતી. આમ આખું કુટુંબ આઝાદીની લડતના રંગે રંગાયેલું હોવાથી સુધારક વિચાર શૈલી ધરાવતાં. 

તેના પિતા એકના એક અને તેમને ત્રણ બહેનો.  અવનિના પિતા અમૂલખભાઈ હિમત ન હાર્યા. દિન રાત મહેનત કરી બહેનોને ભણાવી ઠેકાણે પાડી. પિતાની આર્થિક હાલત સારી હતી. ત્રણ બહેનોને પરણાવવાની જવાબદારી તેમના શિરે આવી. સારું હતું મોટી દીકરી બે વર્ષ પહેલાં પરણાવી હતી. પણ બે નાની બહેનોનો મોટોભાઈ. માતા ખૂબ સદગુણી અને શાંત પ્રકૃતિના. પતિના ગયા પછી ચાવીનો ઝુડો પોતાની કમરેથી કાઢી મોટી વહુ અમિતાને સોંપ્યો. સાસુની કેળવણી અને માતા પિતાના સુંદર સંસ્કાર ઘર ગૃહસ્થી ખૂબ સુંદર રીતે સચવાઈ ગઈ. અમુલખભાઈ નિશ્ચિંત પણે જવાબદારી ઉઠાવી રહ્યા. બન્ને દીકરીઓ પરણી ગઈ પછી તેમના માતુશ્રી ખૂબ સાદગી ભર્યું જીવન જીવતા. અમિતાબહેનને જરૂર પડ્યે કામકાજમાં ટેકો કરતા અને ઈશ્વર ભજનમાં મગ્ન રહેતાં. જ્યારે તેમના બા્ળકો મોટા થયા ત્યારે કામના ઢસરડામાં જીંદગી ગુજારી હોવાથી અમુલખભાઈને ટી.બી. થયો. અવનિના મમ્મી અમિતા બહેન ખૂબ ત્રેવડવાળા હતા. રૂપિયાના ત્રણ અડધા લાવે તેવી કુશળતા તેમને વરી હતી. કરકસરથી ઘર ચલાવે અને પતિની સેવા કરે. તેમના સાસુએ ખૂબ સાથ આપ્યો. બન્નેને મા દીકરી જેવું બનતું તેથી ઘરમાં શાંતિ હતી. અવનિ ભણવામાં ખૂબ હોંશિયાર. નાના મોટા ટ્યુશન કરી થોડા પૈસા કમાતી . તેનો ભાઈલો પાંચ વર્ષ નાનો હતો. તેની પાછળ ખૂબ મહેનત કરતી જેથી સારું ભણી શકે. મમ્મી, અવનીને જોઈ ખૂબ ખુશ થાય.

અવનિના પપ્પા હવે હળવા કામ કરતાં. તેમની તબિયત સાચવવી એ ખૂબ મહત્વની વાત હતી. સહુ પ્રથમ તો કુટુંબમાં શાંતિનું સામ્રાજ્ય હોવાને કારણે અમુલખભાઈને હૈયે ટાઢક હતી. અમિતાબહેન તેમનો પડ્યો બોલ ઝીલતા . મા, દીકરાના ખાવાપીવાનું ધ્યાન રાખતા. અમિતાબહેને પોતાની આવડતના જોરે પાપડ ,અથાણા અને નાસ્તા બનાવી બે પૈસા રળતા. આમ તેમના સંસારનું ગાડું હરિ હંકારતા. અવનિનો નાનો ભાઈલો તોફાની ખૂબ હતો. ભણવામાં અવ્વલ નંબર આવે તેથી તેને વઢવાનો સવાલ જ ઉભો ન થતો. અવનિના દાદી તેને જાત જાતનું ભરણ ગુંથણ શિખવે. અવની અને આલોકના લગ્ન પછી પિતાએ ટુંક સમયમાં વિદાય લીધી. નરમ તબિયત અને દીકરીની વિદાયને કારણે તેમનું જીવન દીપ બુઝાઈ ગયો.

તેમના માતુશ્રી અને અમિતા બહેન એકબીજાનો સહારો બન્યા. "દુઃખનું ઑસડ દહાડા !" અવનિએ મમ્મીને જીવનમાં ઉત્સાહ ટકાવી રાખવા ખૂબ સહાય કરી. દાદીમા પણ વહુની પડખે ઉભા રહ્યા. અમિતાબહેનને ગુજરાતી ભાષા પ્રત્યે ખૂબ પ્રેમ હતો. લગ્ન નાની ઉમરે થયા તેથી આગળ ભણી શક્યા ન હતાં. તેમણે નાના મોટા લેખો લખવાનું શરૂ કર્યું. અવનીને થયું લાવને કોઈ માસિક માટે મોકલાવું. સારા ચોઘડિયામાં અને સારી ભાવનાથી કોઈ પણ કાર્ય કરવામાં આવે તો તેને સફળતા મળે તેમાં શંકા નથી. અવનીએ મોકલેલો લેખ 'દૂર દર્શન'માં પ્રગટ થયો. નામ પ્રમાણે આ માસિક બાળકોને શિક્ષણ આપતું અને ભાવિ માટે તૈયાર કરતું હતું.

અમિતાબહેનને ખૂબ આનંદ થયો. એ જમાનાના મેટ્રિક પાસ હતા. આગળ ભણવાનો શુભ અવસર પ્રાપ્ત થાય તે પહેલાં અમૂલખભાઈ સાથે લગ્ન ગ્રંથીથી જોડાયા. સંસારની ઉલઝનોમાં ફસાતા ગયા. દીકરીએ માર્ગ સરળ કરી આપ્યો. પોતાની માતાને પ્રોત્સાહન આપ્યું. બન્ને ભાઈ બહેન હવે નિશ્ચિત મને પોતાના કાર્યક્ષેત્રમાં પ્રવૃત્ત બન્યા. હમેશા હકારાત્મક વલણ જીવનમાં દિશા ફેરવી શકે છે. 'દૂર દર્શન' માસિકને 'અમિતા'ના નામથી સુંદર લેખ પ્રાપ્ત થયા. વાચકોએ પ્રેમ પૂર્વક આવકાર્યા. અમિતાબહેનના લેખમાં જીવનની સચ્ચાઈનો રણકો હતો. વનમાં અટવાયેલાને જેમ પગદંડી મળે તેમ અમિતાબહેનને જીવન જીવવાનો રાહ મળી ગયો. સંસારની માયાજાળમાં ગુંથાયેલાને હવે ખુલ્લી હવાનો સ્પર્શ થયો.

જીવન જીવવું એ એક કલા છે. બાકી જીવનમાં જીવ્યા, ખાધું પીધું ને રાજ કીધું. તેમાં શું નવું કીધું. આવ્યા ત્યારથી જવાના એ નક્કી છે. એમાં શંકાને સ્થાન નથી. બાકી જીવનમાં કંઈક એવું તો જરૂર કરવું કે જઈએ ત્યારે અફસોસ ન રહે. કોઈ મારગડો પકડવો કે રાહ સામે જણાય. કોઈના બે ફેરા ખાવા. માનવ તરિકે અંત સમયે શાંતિથી નિંદર આવે. ગમે તે કરીશું વિધિના લેખ મિથ્યા કરવાની તાકાત આપણામાં નથી. પ્રયત્ન કરીએ અને રેતીમાં પગલાં પાડી વિદાય થઈએ. જીવન જીવંત રહે. ઉમંગની છોળો તેમાં સદા વસે! પૃથ્વી પર અમૂલ્ય માનવ દેહની પ્રાપ્તિ થઇ, તેની પાછળ સર્જનહારનું કંઈક તો પ્રયોજન હશે? ધીરે, ધીરે ડગ ભરતાં બાળપણ ક્યાં પસાર થઈ ગયું ખબર પણ ન પડી. કેવી સુંદર જીંદગી હતી. શૈશવકાળ મસ્તી, તોફાન અને ભણવામાં વિતાવ્યો. સંસ્કાર અને જ્ઞાનનું વિસ્તરણ કર્યું. ધીરે ધીરે યૌવન ડોકિયા કરી રહ્યું. સમગ્ર અસ્તિત્વમાં હલચલ મચી રહી. ઉમંગ, આનંદ, અહેસાસ અને પ્યારનું સામ્રાજ્ય છવાઈ ગયું. સવારે ઉગતો સૂરજ જ્યારે પૂર્વ દિશાને સોહાવે તે દૃશ્ય અદભૂત દીસે ! સંધ્યા કાળનો પૂનમનો ચાંદ દિલમાં આનંદની લહેરને પ્રસરાવે ! વર્ષા ઋતુમાં ગગને રમતા વાદળાની સંતાકૂકડી અને પછી ઝરમર વરસતો મેહુલિયો કેવો મનભાવન લાગે ! આ બધાનો સરવાળો એટલે ઉમંગથી ભરપૂર સર્જનહારની ભેટ "જીવન". જ્યારે જીવનમાંથી ઉમંગ, ઉત્સાહ, હોંશ, આનંદ અને ખુશી દેશવટો લેશે ત્યારે જીવન શુષ્ક જણાશે. જીવન તો ચગડોળ જેવું છે. ઘડીમાં ઉપર અને ઘડીમાં નીચે. જે ઉપર જાય તે નીચે આવે એ કુદરતનો ક્રમ છે. તેનાથી ભલભલા ચમરબંધી પણ છૂટકારો પામી શકતા નથી ! જીવનમાં ઉમંગ ટકાવી રાખવાની અનેક રીતો છે. દરેક વ્યક્તિ ભિન્ન રીતે પોતાનો પ્રયાસ કરે છે. મરજીવા હોય તે માથાસાટેનો ખેલ ખેલી જાય. જે આ ખેલમાં વચ્ચેથી હામ હારી જાય તેમના માટે જીવન દુષ્કર પણ બની શકે ! .

હવે આપણે નક્કી કરવાનું છે કે આ ખેલના બાહોશ ખેલાડી બનવું છે કે પછી હિમત છોડી મેદાનમાંથી દુમ દબાવી ભાગી જવું છે. જીવન રંગીન પણ છે. જીવન જીવંત પણ છે. જીવનમાં ઉમંગની છોળો અનુભવાય છે. તેની હર એક ક્ષણ તાજગી અને ખુશનુમા વાતાવરણનું સર્જન કરે છે. તમારો અભિગમ કેવો છે તેના ઉપર નિર્ભર છે ! જીવનમાં જો મુસિબત અને પ્રશ્નો ન હોય તો એવા જીવનની મઝા તમને આવશે ?  જવાબ સરળ છે. 'ના'. રોજ મલપુ્ડા અને બાસુંદી મળે તો અકળાઈ જવાય. ખિચડી અને ભાજીનું શાક કોઈક વખત પ્યારા લાગે.

 અવનિએ ઉમંગભેર નિરખ્યું મમ્મી, હવે જીવન સારી રીતે જીવી શકે છે. દાદી, અમિતાને પ્રોત્સાહન આપતાં. તેમને ખૂબ ગર્વ થતો કે 'વહુ' ખરેખર લક્ષ્મી જેવી છેે. મન હોય તો માળવે જવાય. અમિતા બહેનની કલમે જાદુઈ છડી જેવું કાર્ય કર્યું. અવની અને આલોકના આગ્રહથી તેમણે નવલકથા પર હાથ અજમાવ્યો. ખૂબ કપરું કામ હતું. સાસુમાએ બાંહેધરી આપી રસોડું સંભાળશે. લખવાની સઘળી સવલિયત કરી આપી. અમિતાબહેન હવે પોરસાયા. ભગિરથ કામ કરવા કમર કસી. નાનપણામાં જે સ્વપનો નિહાળતાં હતા તે તેમને સાકાર થતા જણાયા. સંઘર્ષ તો જીવનમાં આવે, તેની સોડમાંથી ઉભા થવાની તાકાત હવે આવી ગઈ હતી.

અમિતા અને અમૂલખ ફેલોશીપ સ્કૂલમાં ભણતા. એ જમાનામાં છોકરા અને છોકરીઓ એક શાળામાં ભણે તે ઘણાને માટે નવાઈ પામવા જેવી વાત હતી. સુંદર જુવાન , ચબરાક અને સોહામણી અમિતા. અમુલખની નજરમાં વસી ગઈ હતી. હિંમત ક્યાંથી લાવવી ? અમિતાના પિતાજી શાળામાં માસ્તર હતા. બાંધી આવકને કારણે અમિતા કૉલેજમાં ન ગઈ. અમુલખ તેમના ગામનો હતો. માને પટાવી દિલની વાત કરી. જ્યારે અમિતાના મમ્મીએ માગુ મોકલાવ્યું ત્યારે અમુલખે માને જણાવી 'હા' કહેવડાવી. આમ 'ઘીના ઠામમાં ઘી પડ્યું, 'અમિતા, અમુલખની પત્ની બની ઘર દીપાવી રહી. અમુલખના પિતાના અકસ્માતમાં થયેલા અવસાનને કારણે કુટુંબે પારાવાર મુશ્કેલીનો સામનો કર્યો. અમિતા પતિને પડખે ઉભી રહી. સૂરજ વાદળ પાછળ ઢંકાય ત્યારે પોતાનું તેજ ગુમાવતો નથી ! પરિસ્થિતિએ અમિતાને ઝુકાવી નહી. બાળકો અને પૂ. સાસુમાના સંપૂર્ણ સહકારને કારણે તે પાછી ખીલી ઉઠી.

અમિતાબહેનની માતાએ ખૂબ સુંદર સંસ્કાર આપ્યા હતાં. "બિંબ પ્રતિબિંબ"ના નેજા હેઠળ સુંદર નવલકથાના મંડાણ કર્યા. વ્યવસ્થિત વિચારો ગોઠવતા. પ્રસંગોનું નિરૂપણ યોગ્ય રીતે કરતાં. સામાયિકોમાં લખતાં તેથી લેખક મિત્ર પાસે પ્રસ્તાવના લખાવી. જેની માતા આવી ખમીરવંતી અને દાદીનો સંપૂર્ણ સહકાર જીવન ઉમંગ અને ઉલ્લાસથી ભરાઈ ગયું. ગુંજી ઉઠ્યું કિલકિલાટ કરતું ખીલી ઉઠ્યું. અમૂલખભાઈની ખોટ આખી જીંદગી સાલવાની પણ તેને કારણે ઘરનાં બધાએ નિરાશ વદને બેસી રહેવાને બદલે કેવો સુંદર માર્ગ શોધ્યો.

શરૂઆતમાં તે નવલકથાને આવકાર સામાન્ય મળ્યો. જ્યારે નસિબ આડેનું પાંદડું ખસે છે ત્યારે સૂર્યનો પ્રકાશ ફેલાઈ જાય છે. તે પુસ્તક યોગ્ય પાત્રના હાથમાં આવી પડ્યું અને રાતોરાત પ્રસિધ્ધિ પામી ઉઠ્યું. બનવાકાળને રોકવાની સમર્થતા સામાન્ય માનવીના ગજા બહારની વાત છે. કિંતુ પ્રયત્ન કરી પ્રગતિ સાધી શકતાં તેને કોઈ રોકી શકતું નથી ! 'બિંબ પ્રતિબિંબ' જેવું માસિકમાં લખવાનું પુરું થયું કે વાચકોના આગ્રહને કારણે તેને નવલકથા સ્વરૂપે બજારમાં મૂકી. તે નવલકથાના પાત્રોની સચ્ચાઈ, અમિતા બહેનની લેખનીમાં રહેલી હ્રદય સ્પર્શી ભાષાએ કમાલ કરી. સ્વપને પણ નહોતું વિચાર્યું તેનું હકિકતમાં રૂપાંતર જોઈ અમિતાબહેન ખુશ થયા. સહુથી વધારે ખુશી તેમના 'સાસુજી'ને થઈ. 

 આ નવલકથાની બીજી અવૃત્તિ બહાર પડવાની છે એ શુભ સમાચારનો અતિરેક જીરવવો તેમને માટે અસહ્ય થઈ પડ્યો. રાતના સૂઇ ગયા બાદ બીજા દિવસનો સૂર્યોદય જોવા ભાગ્યશાળી ન બન્યા.

રંગે ચંગે માતાની અંતિમ ઈચ્છા પૂર્ણ કરી. તેમની મરજી પ્રમાણે સ્ત્રીઓની પ્રવૃત્તિ અને અનાથાશ્રમના બાળકો પાછળ મનમૂકીને દાન આપ્યું. અવનિ પોતાની માતાની પ્રતિભામાં થયેલો ફેરફાર ઉમંગભેર નિહાળી રહી.