ઝેર
ઝેર
એ મકાન નજીકથી પસાર થવા સિવાય અન્ય કોઈ વિકલ્પ પણ ન હતો. સાંજની પૂર્વતૈયારીઓ ઉપર મારે એક અંતિમ નજર ફેરવી લેવી હતી. એમ તો પપ્પા એક આંટો મારી આવ્યા હતા. બધું વ્યવસ્થિત પાર પડી ગયાની મને ખાતરી પણ કરાવી હતી. આમ છતાં ત્યાં રૂબરૂ જઈ જાતે એક નજર ફેરવી લઉં તો મન થોડું જપે એ વિચારે હું જાતેજ મેદાન તરફ ઉપડી પડ્યો હતો.
ઘરથી મેદાન તરફનો રસ્તો પાર પાડવા એ સાંકડી ગલી પસાર કરવું અનિવાર્ય હતું. નહીંતર અન્ય રસ્તો લઉં તો અંતર બહુ લાંબુંલચક થઈ પડે. મમ્મીના હાથની રસોઈ ધરાઈને ખાધી હતી. એક મહિના પછી ગામ આવ્યો હતો એટલે એ અવસર મન ભરી માણી જ લેવો પડે. પરંતુ એ ભારે જમણ થકી શરીર જબરું આળસ અનુભવી રહ્યું હતું. એ ગલીનો ટૂંકો માર્ગ જ શરીરના આળસુ થયેલા સ્નાયુઓને પોષાય એમ હતો.
મેં ધીમે રહી નજર ગલીના વચોવચ ઊભા કાચા મકાન તરફ નાખી. મકાનની બારીઓ બંધ હતી. એ જોતા મન નિરાંત થયું. પણ મકાનનું બારણું ચોપાટ ખુલ્લું હતું. મારા મનમાં ફાલ પડી. આગળ વધવું કે નહીં એ અંગે મનમાં શંકા ઉપજી. પપ્પા બધું ચકાસી તો આવ્યા હતા. ચતુર મન પણ મને પરિસ્થતીથી મુખ ફેરવવા આશ્વાસન આપવા માંડ્યું. એ નિહાળતા મારા અંદરની બહાદુરીએ હાકલ પાડી. ચાલીસ વર્ષના હટ્ટા કટ્ટા પુરુષને આમ સિત્તેરની નજીક પહોંચી ગયેલી વૃધ્ધાથી ડરવું શોભે ? નકામી હાકલ પાડી રહેલી એ બહાદુરીને કોણ સમજાવે કે કમરમાંથી વળી ગયેલા શરીરથી નહીં પણ લાંબી કસાયેલી એ જીભથી મન ડરી રહ્યું હતું જે પોતાના વિષથી ભલભલા વિશ્વાસસભર હૈયાઓને પળ ભરમાં હતાશામાં ધકેલી મૂકવાની ક્ષમતા ધરાવતી હતી. હું જ શું ? ગામની દરેક વ્યક્તિ, બાળક, યુવાન, વૃદ્ધ એ જીભથી સુરક્ષિત અંતર રાખવાનેજ પ્રાધાન્ય આપતા.
સાંજે યોજાનારા કાર્યક્રમ અંગેની માહિતી આખા ગામમાં પ્રસરી ચુકી હતી. થોડા કાગળ છપાવ્યા હતા જે ગામના બાળકોએ ઘેરઘેર પહોંચાડી દીધા હતા. સ્પર્ધા માટેના ઉમેદવારોની યાદી પણ એજ આમંત્રણ ઉપર છપાવી દીધી હતી. જેથી કરી કાર્યક્રમ અંગે જીજ્ઞાશા અને લોકઉત્સાહ કેળવાઈ શકે. જોકે એ યુક્તિ પપ્પાએ સૂઝાડી હતી. જયારે સ્પર્ધા અને ઈનામ વિતરણનો મુખ્ય વિચાર મારી મમ્મીનો હતો. એ માટે મને એ બન્ને ઉપર અનન્ય ગર્વ હતો, હંમેશની જેમ જ.
ફરીથી મેં એક જાસૂસી દ્રષ્ટિ ગલીના વચલા મકાનના બારણે ફેંકી. તદ્દન શાંત, નીરવ વાતાવરણ થકી મનમાં થોડો સાહસ ભેગો થયો. જેટલી ઝડપે શક્ય હોય મેં ગલીનો રસ્તો પસાર કરવાનો પ્રયાસ આદર્યો. વચલા મકાન નજીક પહોંચ્યોયજ કે કમરમાંથી બેવડ થયેલું વૃદ્ધ શરીર ઓટલે આવી ઊભું રહી ગયું. મારા મનના ધબકાર બહાર સંભળાવા લાગ્યા. કશુંક શુભ કરવા જતા હોઈએ એ સમયે કોઈ પણ અશુભ પડછાયો મનને ધ્રુજાવતો હોય છે. મારા માર્ગમાં પથરાયેલા તડકામાં એક બેવડ પડછાયો નિહાળી હું પણ ધ્રુજી ઉઠ્યો. ગમે તેમ કરી ત્યાંથી નીકળી જવા માટે મારા ડગલાએ બમણું વેગ પકડ્યું. પણ એ ઝડપ સામેની શાતીર જીભ સામે હારી જ ગઈ.
" શહેરમાં જઈ ઠાઠથી રહે ને પછી ગામડામાં આવી નકામા તમાશા કરે. જો લોકો ગામને એટલુંજ ચાહતા હોય ને ગામની પ્રગતિ અને વિકાસની એટલીજ ચિંતા હોય તો ગામ છોડી શહેરમાં કેમ ભાગી જાય ? હાથીના દાંત. ચાવવાના જુદા ને દેખાડવાના જુદા. "
કટાક્ષમય શબ્દોએ મારુ મન દઝાડી મૂક્યું. એ શબ્દો જોડે અનુસરાયેલા હાવભાવો એ ડંખીલા શબ્દોથી વધુ ઝેરયુક્ત હશે. એની અંતરને દ્રઢ ખાતરી હતી. છતાં એ હાવભાવોને ઝીરવવાની નજરમાં તાકાત ન હતી. નીચે ઢાળેલી નજર અને નમેલી ગરદન જોડે હું એ ગલી વટાવી મેદાનની દિશામાં આગળ વધી ગયો.
પણ કેમ જાણે મારુ હૈયું ત્યાં ઉચ્ચારાયેલા શબ્દો ઉપર છોડતો આવ્યો. મારી શ્રવણઈન્દ્રિય એ શબ્દોનું પુનરાવર્તન કરતી મારી વિચારશક્તિને પાંગળી કરી રહી હતી. તેથીજ મેદાનમાં હાજર લોકો જોડે થઈ રહેલો વાર્તાલાપ ફક્ત કાન ઉપર અડકી ઊડી જઈ રહ્યો હતો. હું હકારમાં નિષ્ક્રિય રીતે ડોકું ધૂણાવી રહ્યો હતો. સક્રિય મગજ એટલું તો સમજી ગયું હતું કે મારા કહ્યા પ્રમાણે સાંજના પારિતોષિક સમારંભની બધીજ પૂર્વતૈયારીઓ પાર પડી ચુકી હતી. ખુરશી, ઈનામ, જમણ બધુજ તૈયાર હતું. ગામના 'સૌથી મહેનતુ વ્યક્તિત્વ 'નું આજે આદરસત્કાર થવાનું હતું. આ બિરુદ અને પુરસ્કાર ફક્ત વિજેતાનેજ નહીં પરંતુ સમગ્ર ગામને મહેનત અને ધગશની પ્રેરણા પૂરી પાડવાના હતા. ઉમેદવારની યાદી મમ્મીએ તૈયાર કરી રાખી હતી. ગામની રગેરગને એ જાણતી હતી. એના સિવાય કોણ ઉત્કૃષ્ટ યાદી તૈયાર કરી શકે ?
આ ગામમાં હું ઉછર્યો હતો. અહીંની માટીએ મને ઘડ્યો હતો. આજે શહેરમાં જે ઠાઠથી સરકારી નોકરી કરી હું ઉચ્ચ ગુણવત્તાયુક્ત જીવન પસાર કરી રહ્યો હતો એના મૂળ તો આ ગામડાંમાંજ રોપાયા હતા. મારા ચરિત્ર ઘડતરથી લઈ મારી સંવેદનાઓનું પ્રાથમિક શિક્ષણ હું અહીંજ પામ્યો હતો. પ્રેમ, કદર, કાળજી, મદદ, પરોપકાર, ધગશ, અડગતા...મારા વ્યક્તિત્વના દરેક પાસાની જડ આ નાનકડું ગામડું હતું. આજે સફળતાનાં શિખરે પહોંચ્યા બાદ હું આ ગામનું ઋણ ચૂકવવા ઈચ્છતો હતો. મમ્મીએ સૂઝવેલી સ્પર્ધાની યુક્તિ ખરેખર એ ઋણ ચૂકવવા માટેની અસરકારક તક હતી. જે મેં શીઘ્ર ઝડપી લીધી. મહેનતની કદર થાય તો માનવી ચમત્કારો પણ સર્જી શકે. પ્રોત્સાહનનો એક શબ્દ હજારો હાડમારીના ડગલાં થાક વિના કપાવી આપે. એક શાબાશી કે પીઠ પર થપથપાવેલો એક હકારાત્મક હાથ માનવીને ચંદ્ર સુધી પણ પહોંચાડી શકે. મમ્મીની વાત સાચી હતી. આ ગામમાંથી મને જે પ્રોત્સાહન મળ્યું હતું એ હવે વ્યાજ સહિત પરત કરવાનો સમય આવી ગયો હતો. એક એવી સ્પર્ધા જે ગામમાં મહેનત કરી રહેલા લોકોનો ઉત્સાહ વધારે, જોમ વધારે, જીવનમાં આગળ વધવા અભિપ્રેરિત કરે. 'સૌથી મહેનતુ વ્યક્તિત્વ ' જીતનારનું બિરુદ, એક મોટી ચળકતી ટ્રોફી, પાંચ હજાર રૂપિયા કેશ અને કાર્યક્રમ માણવા આવનાર દરેક ગ્રામજન માટે ભોજનની વ્યવસ્થા. જમણ તૈયાર થઈ ગયું હતું, મંચ ઊભો કરી નાખવામાં આવ્યો હતો, ખુરશીઓ ગોઠવાઈ ગઈ હતી. ગામના દરેક સભ્ય કાર્યક્રમને લઈ અતિઉત્સાહિત દેખાઈ રહ્યા હતા.
એકમાત્ર કડવી ડોસીને બાદ કરતા. એનું સાચું નામ તો વિમલા હતું. પણ એની કડવી વાણી ને ઝેર ફેલાવતી જીભ માટે ગ્રામજનોએ એનું નામ કડવી ડોસી કરી નાખ્યું હતું. કોઈના સુખમાં સુખી નહીં. કોઈની સફળતા પચે નહીં. શાંતિમય વાતાવરણથી જાણે એલર્જી હોય એમ બે હસતા લોકો વચ્ચે પોતાના કટુવચનના બાણ છોડે ને બધુજ ક્ષણભરમાં પતાવી નાખે. એના ઘર પાસેથી પસાર થયો ત્યારે એની એક વાતના હજાર જવાબ આપી શકું એટલા તર્ક, બુદ્ધિ અને હોંશિયારીનો તો હું પણ માલીક ખરો. પણ પછી વ્યવહારમાં ન મૂકીએ એને શિક્ષણ કહેવાય ? ઘરમાં અને શાળામાં એટલું તો શીખ્યો હતો કે કોઈ વ્યક્તિ નીચા સ્તર પર ઉતરે તો આપણે એ સ્તર પર ન ઉતરવું. આપણે પોતાનું સ્તર જાળવવું જોઈએ. મેં મારુ સ્તર જાળવ્યું હતું. એ સિત્તેર વર્ષની લગોલગ પહોંચેલી વૃદ્ધ સ્ત્રી જોડે જીભાજોડી કરતો હું સારો દેખાઉં ?
કડવી ડોસી પોતાના જીવનની કડવાશ શા માટે બહાર ફેલાવતી રહેતી હતી એ હું જાણતો હતો. મમ્મી પાસે સાંભળ્યું હતું કે એ ધનવાન કુટુંબની સૌથી મોટી દીકરી હતી. લગ્ન કરી હજારો કોડ જોડે આ ગામમાં આવી. શરૂઆતમાં શોખ ખાતર પીતો પતિ ધીમે ધીમે દારૂની લતમાં ખપાતો ગયો. જેને પોતાનું ભાન નહીં એ ઘરના અન્ય સભ્યો પ્રત્યેની જવાબદારીથી શું સભાન રહેવાનો ? કડવી ડોસી સાસુ સસરાની ચાકરી કરતી, ખેતરમાં એક પુરુષ માફક કામ કરતી, દીકરાને શાળા મોકલાવતી, ઘરે આવી સાફસફાઈ, રસોઈ બધું એકલા હાથે કરતી. સાસુ સસરાને એનું ખેતર જવું ગમતું નહીં. પણ ડોસી પણ ટસથી મસ ન થઈ તે નજ થઈ. મહેણાં ટોણા, ભોજનના સ્વાદ અંગેની ફરિયાદો, નશામાં લથપથ પતિના અપશબ્દો, એની લાતોના પ્રહાર, ખેતરનો આકરો તડકો...બધુજ સહેતી ગઈ. એક માત્ર આશ જોડે કે દીકરો ભણી ગણી એ નર્કમાંથી નીકળી જાય. દીકરાને ઘણું ભણાવ્યો. શહેર મોકલાવ્યો. શહેરમાં એક કારખાનામાં સારી એવી નોકરી મળી ગઈ. લગ્ન પણ કરી નાખ્યા. કડવી ડોસીને થયું કે હવે એ પણ નર્કમાંથી છૂટશે. પણ દીકરો ગયો તે ગયો. શરૂઆતમાં પૈસા આવતા. એ પણ ધીમે ધીમે બંધ થઈ ગયા. પતિનું લીવર કામ કરતું અટકી પડ્યું. સાસુ, સસરા, પતિ બધાએ એક એક કરી દુનિયાથી વિદાય લીધી. પાછળ રહી ગયા એ કડવી ડોસી અને એનું ખેતર. એ એક ખેતર જ એનો સાચો જીવનસાથી બની રહ્યું જે આજે પણ કડવી ડોસીનો પરસેવો પ્રેમથી શોષી રહ્યું હતું.
" સાહેબ, સૌ બરાબર છે ને ? "
ભેગા થયેલા યુવાનોમાંના એક યુવાને કાર્યક્રમની પૂર્વતૈયારીઓને અનુલક્ષીને કરેલા પ્રશ્નથી હું કડવી ડોસીની જીવનયાત્રામાંથી બહાર નીકળી આવ્યો.
" અતિઉત્તમ ! આપ સૌનો ખૂબ ખૂબ આભાર. સાંજે મળીએ. "
બે હાથ જોડી એ બધાની મહેનતને માન આપતો હું ઘરની દિશામાં વળ્યો. પણ આ વખતે મેં લાંબા રસ્તાને જ પ્રાધાન્ય આપ્યું. લાંબા રસ્તાનો શારીરિક થાક ટૂંકા રસ્તાના માનસિક થાક કરતા ઓછો પીડાદાયક હતો.
લાંબા રસ્તા પર આગળ વધતાં મનમાં એકજ ધ્રાસ્કો પડી રહ્યો હતો. કડવી ડોસી સાંજના કાર્યક્રમમાં આવી પટકાય તો ? એ સુખદ પ્રસંગ કરુણાત્મક નાટકમાં ન ફેરવાઈ જાય. આપણી સાથે અન્યાય થયો હોય, આપણા જીવનમાં ઝેર ઢોળાયું હોય, સુખ આપણાથી છેટું રહી ગયું હોય એનો અર્થ એ નથી કે આપણને અન્યની જોડે અન્યાય કરવાનું, અન્યના જીવનમાં ઝેર ઢોળવાનું કે અન્યના સુખને વેધી નાખવાનું લાઈસન્સ મળી જાય. કડવી ડોસીને એ વાત કોણ સમજાવે ? બિલાડીના ગળે ઘંટ કોણ બાંધે ?
એ ઉત્તરવિહીન પ્રશ્નોમાં અટવાતો હું થાકેલો પાકેલો ઘરે પહોંચી ગયો.
******
સાંજનો કાર્યક્રમ ઉત્સાહસભર આગળ વધી રહ્યો હતો. તૈયાર થઈ ચૂકેલા ગરમ જમણની સુવાસથી આખું મેદાન મહેકી રહ્યું હતું. પપ્પાએ સ્વાગતવિધિ સુંદર રીતે પતાવી દીધી હતી. મમ્મીએ પોતાનું પ્રવચન પૂરું કર્યું કે હું ઉમેદવારની યાદી લઈ માઈક આગળ પહોંચ્યો. મેદાનમાં ભેગા મળેલા લોકોની આંખોમાં ઉભરાઈ રહેલ જોમ અને આનંદ નિહાળી મન સંતોષની ડૂબકી લગાવી રહ્યું હતું. મારા ચહેરા ઉપર શરૂઆતમાં છવાયેલા ચિંતાના વાદળો ધીમે ધીમે દૂર જતા રહ્યા હતા. એક મીઠું સ્મિત ચહેરા પર રમી રહ્યું હતું. એક દ્રષ્ટિ આભ તરફ નાખી મેં મનોમન ઈશ્વરનો આભાર વ્યક્ત કર્યો. હાશ ! કડવી ડોસી સમારંભમાં ન આવી. મારા હાથમાંની ઉમેદવારની યાદી મેં વાંચવાની શરૂઆત કરી. એક પછી એક દરેક ઉમેદવારના નામની જોડે પ્રેક્ષકગણને એમના જીવનસંઘર્ષ અને મહેનતનો સંક્ષેપમાં પરિચય પણ આપતો ગયો. આંખો સામે હાજર નજરોમાં કુતુહલ અને જીજ્ઞાશા ચરમસીમાએ પહોંચી રહ્યા હતા એજ સમયે મારી નજર મેદાનના પાછળ તરફ મંડાઈ. એ મનનો વહેમ જ હશે એમ મારી યાદ આગળ વધારતા મેં મનને આશ્વાસન આપ્યું. પણ ધીમે ધીમે મંચની દિશામાં આગળ વધી રહેલો એ બેવડ પડછાયો પોતાની નક્કરતાની સાબિતી આપતો આગળ ને આગળ આવી રહ્યો હતો. હવે મારુ એકાગ્ર મન પોતાના ધ્યાનનું કેન્દ્ર ચૂકી રહ્યું હતું. તેથીજ હું થોડી ક્ષણ માટે મૌન થઈ ગયો. શું બોલી રહ્યો હતો, આગળ શું બોલવાનું હતું એ અંગે જાગ્રત મનને સ્મરણ કરાવતા આખરે ફરી શબ્દો મોઢામાંથી સરવા લાગ્યા. પણ હવે એ ફક્ત ઔપચારિક શબ્દોની વાક્ય રચના સમા પડઘાઈ રહ્યા હતા. રસ, ભાવ, લાગણીનો છેડો ઉડી ગયો હતો અને એના માટે જવાબદાર કડવી ડોસી મંચની સામેની આગળની હરોળમાં આવી ગોઠવાઈ.
મારી નજર એ વૃદ્ધ નજર જોડે ટકરાઈ ને જાણે મારી આંખોને જોરદાર આંચકો લાગ્યો. એ ઘરડું મન કશું ઊંડું વિચારીને મેદાનમાં ઉતર્યું હતું. એક સુખી મન ન પચાવી શકનારું ઈર્ષ્યાળુ હૃદય આટઆટલી ખુશ નજરોને જોઈ કઈ રીતે શાંત જપવાનું હતું ? મારી આંખો સામેનું વાતાવરણ દુણાઈ જવામાં બહુ સમય બચ્યો ન હતો. મારુ હૈયું ડરતું ડરતું કંપી રહ્યું હતું. એ કંપન યાદી થામેલી આંગળીઓ પણ અનુભવી રહી હતી. માંડમહેનતે યાદી સમાપ્ત થઈ કે કડવી ડોસીના હાથની લાકડી જમીન ઉપર અફળાઈ. એ અવાજથી આખી સભાનું ધ્યાન કડવી ડોસીની હાજરી પર એ રીતે કેન્દ્રિત થયું જાણે એ મુખ્ય અતિથિ ન હોય !
કાર્યક્રમનો દોર હવે કડવી ડોસીના હાથમાં જઈ રહ્યો હતો. એ વિચારેજ મનમાં ક્રોધનો લાવા ઉકળી ઉઠ્યો. મન તો થયું ડોસીને ઊંચકીને કશે દૂર જંગલમાં ફેંકી આઉં. એના હાથ, પગ, મોઢું બાંધી એને.....પણ મારા અંદર છુપાયેલા પ્રાણીને શાંત કરતું મારુ શિક્ષણ અચાનક મગજમાં ટટ્ટાર થઈ ગયું. ડોસી કોઈ શબ્દ ઉચ્ચારે એ પહેલાજ મેં વિજેતાની ઘોષણા કરી નાખી. આખું મેદાન સ્તબ્ધ થઈ ગયું. એક પણ તાળી ગૂંજી નહીં. મમ્મી પપ્પા પણ મને શોક્ગ્રસ્ત નજરે તાકી રહ્યા. કડવી ડોસી ખુરશીમાંજ જડાઈ ગઈ. કોઈ સ્તબ્ધ પૂતળા જેવી એ મને ફાટી આંખે તાકતી રહી. જાણે એ એકજ ક્ષણમાં મેં એની બધીજ શક્તિઓને એક ફૂંક મારી ઓલવી નાખી.
તે દિવસ છે ને આજનો દિવસ !
કડવી ડોસી હવે જરાયે કડવી રહી નથી. અવારનવાર એ ગામના યુવાનોને પોતાના હકારાત્મક પ્રતિભાવોથી અભિપ્રેરિત કરતી રહે છે. હું મહિનામાં એક વાર ગામ જાઉં ત્યારે સૌથી પહેલા મને મળવા પહોંચી જાય છે. પોતાના હાથે તૈયાર કરેલી જલેબી પણ લાવે છે. હવે ગ્રામજન એના ઘરનો ઓટલો વટાવતા જરાયે ખચકાતા નથી. એની અંદરનું બધું ઝેર જાણે મધમાં પરિવર્તિત થઈ ગયું છે. એની મીઠી વાણી બધાને સંઘર્ષમય જીવન વચ્ચે છાંયડો પૂરો પાડે છે. અને હા, દર વર્ષે યોજાતી મહેનતુ વ્યક્તિત્વવાળી સ્પર્ધાના ઉમેદવારોની યાદી પણ એ જાતેજ તૈયાર કરે છે.
એ સાંજે ભલે મમ્મી, પપ્પા અને ભેગા મળેલા ગામના સભ્યો મારા નિર્ણય જોડે સહમત ન હતા. પણ કડવી ડોસીના બદલાયેલા મનોજગતને નિહાળી હવે તેઓ પણ એ વાત જોડે સહમત થઈ ગયા છે કે એ સાંજે એ ટ્રોફી અને પુરસ્કારની સૌથી વધુ લાયક ઉમેદવાર કડવી ડોસી જ હતી.