અભણ ખલાસી

“કિસન… ઓ કિસન.. હાલ ભાઈ ઝટ, બે વાર ટંડેલના ફોન આવી ગીયા. બીજા બધી ખલાઈ પણ કવારના વા’ણે આવી ગયાશ.” ભગાએ કિસનના બારણે ઊભા રહી ઉતાવરી હાકલ કરી.

“આવું ભાઈ, જરીક થોભ તો ખરી.” કિસન તેના જૂના ખખડધજ કબાટમાં કંઇક ફંફોસતા, લાપરવાહીથી બોલ્યો, “ભાભી, આ હું ગોતેશ આમાં ?” ભગાએ રમીલાભાભી તરફ જોતા આશ્ચર્ય સાથે પૂછ્યું.

“બીજું હું હોય ? ઈના ફાટેલા ચોપડા બીજું દેખાઈશ પણ હું ઈને. તને તો ખબર છે કે વા’ણમાં પણ છાપાને ચોપડા વગર નથી હાલતું ઈને ! કંઈ હમજાવ... હમજાવ ઈને. હું તો થાકી ગઇશ હવે હમજાવીને.” રમીલાભાભીએ આજે પણ એ જ કાયમની દુઃખતી રગ પકડી. તેણે રસોડામાંથી ઝટપટ ટીફીન તૈયાર કરી દીધું. કિસને જુના છાપા અને એકાદ બે પુસ્તક થેલીમાં ભર્યા. પત્નીની વાતો હંમેશની જેમ જાણે સાંભળીને થાકી ગયો હોય એમ ગણકાર્યા વગર જ તેણે ટીફીન લઈ લીધું. પથારીમાં સુતેલા નાનકડા રવિ દીકરા પર એક હેતભરી નજર તેણે નાંખી. થેલી અને ટીફીન લઈ લેતા ભગા તરફ આંખ નચાવતા તે બોલ્યો,

“ચાલની ભાઈ, તારી ભાભીને તો કાયમની ટેવ પડીશ, ખાખરાની ખિસકોલી સાકરનો સ્વાદ શું જાણે ?” તે સાથે બંને મિત્રો હસતાં હસતાં પોતાના વહાણ તરફ તાકીદે રવાના થયા. રમીલાભાભીને થોડુંક સમજાયું ન સમજાયું એટલે તે મૂછમાં હસતી, ચાલ્યા જતાં બંને ભાઈબંધને જોતી રહી.

રાત્રીનું શાંત આકાશ નિરાંતની ઊંઘ ખેંચી રહ્યું હતું. માની ગોદમાં લપાઈને તારલાઓ પણ બેફીકર બની પડ્યા હતા. સુરીલો પવન ખારવાઓના ઝૂંપડાં પર ડોકિયાં કરતો દરિયા તરફ ચાલ્યો જતો હતો. પૂનમનો પૂર્ણ કળાએ ખીલેલો ચાંદલિયો ખરવાઓના વાહાણ પર ફરકતી વાવટીના સુરીલા ફડફડાટને ધ્યાનથી સાંભળતો રહ્યો. લંગરના સહારે પડેલા કેટલાક વહાણોની ઝગારા મારતી લાઈટો, અહંકારભરી અદાથી ઝગમગતા ચંદ્રમાં સાથે આંખથી આંખ મિલાવી રહી. હજી હમણાં જ નવા લાંગરેલા કેટલાક વહાણોના ખલાસીઓ હોંશે હોંશે માછલા ખાલી કરી રહ્યાં હતાં. દૂર વસાહતમાં વિવિધ માછલીના છકડા ભરીને લઈ જતાં માણસો ઉતાવળમાં હોય એમ પુરજોશમાં ભાગમભાગ કરી રહ્યાં હતાં.

કેટલાંક વહાણના ખલાસીઓ બરફના ટુકડા કરી કોલ્ડરૂમમાં ભરવા ઉત્સાહથી ફેંકી રહ્યા. તો કેટલાક માછલાઓ ખાલી કરી રહ્યાં હતાં. કેટલાક વહાણો ફીશીંગમાં જવાની તૈયારી રૂપે ખલાસીની રાહમાં રોકાયેલા પડ્યા હતાં. તો કેટલાક ટંડેલો ચિંતાતુર બની પોતાના વહાણના ખલાસીને ફોન કરી જલદી વા’ણે આવવા ચેતવી રહ્યાં હતાં. ખલાસીની આ રમઝટ અને ધમાચકડીમાં કિસન અને ભગો પણ સહસા ભળી ગયા. ખાડીમાં ભરતીનો પ્રવાહ વેગવંતો બની વધી રહ્યો હતો. તેની પ્રચંડ તાકાતથી વહાણોના દોરડા કડકડાટી બોલાવી રહ્યાં હતાં. ભગાએ જેટી પરથી જ વહાણમાં છલાંગ લગાવી દીધી.

“કિસન, સેરો છોડતો આવજે.” તે બંનેની જ, રાહ જોઈને બેઠેલા સુકાની બાબુએ કિસાનને ચેતવ્યો. તેણે વહાણનો છેડો છોડી દીધો. વહાણનો મોરો બહાર પાડ્યો. ગીચોગીચ ખડકાયેલા વહાણના કાફલામાંથી પોતાનું વહાણ બહાર કાઢવા તે અન્ય ખલાસી સાથે ભળી ગયો. અથાગ મથામણ પછી માંડ માંડ વહાણ કાઢ્યું. ખલાસીએ રાહતનો શ્વાસનો લીધો. ખાડીના પ્રવાહમાં પડી રહેલા ચંદ્રના હાલકડોલક થતાં પ્રતિબિંબને ચીરતું વહાણ, તેની મસ્તી સાથે દરિયામાં રવાના થઈ ગયું.

ખલાસીઓ પોતાની કાયમની જગ્યા પર બિછાનું પાથરી લંબાવી ગયા. સામે અંધારપટ પર બીજું એક વહાણ જતું હોય તેવો આભાસ થયો. તેની ઝાંખી લાઈટને નીરખતા સુકાની બાબુ પોતાના વહાણને ગતિ આપતો રહ્યો. ભંડારમાં સુતેલા કિસને ઉપરના ખુલ્લા આકાશ તરફ દૃષ્ટિ કરી. ટમટમતા તારલાઓ તેની તરફ મીટ માંડી જોઈ રહ્યાં હતાં. હમેશની જેમ બાજુમાં સુતેલા ભગાને તેણે હળવેકથી ઈશારત કરી.

“ભગા ?”

“હમમમ” ભગાએ હુંકારો કર્યો.

“તને ખબર છે ? મારા રવિનો જન્મદિવસ હમણાં આવશે. લગભગ આપણે અગિયારી પાળશું ત્યારે જ છે.” કિસનનો ધીમો ધીમો અવાજ તેના કાને પડઘાયો. સ્વરમાં ઉત્સાહ અને ઉમળકો સ્પષ્ટ વર્તાતો હતો.

“ઈ બધું મને કંઈ ખબર ન પડે, તું બધું વાંચશને લખશ તે તને ઈમાં ખબર પડે.” એના ભરાવદાર ચહેરા પર ફિક્કું હાસ્ય પળભર ખીલી ઊઠ્યું. એકાદ શ્વાસ ભરી લેતા તેણે ફરી કહ્યું, “તે દિ’ પણ મારા દીકરાના જન્મદિ’નું તે જ યાદ કર્યું હતું ને !”

“હા, તો જન્મદિ’ વરસમાં એક જ વાર આવે. એટલે જ ભણેલા ગણેલા અને પૈસાદાર માણા ઉજવે ! આપણે પણ ઈના જેમ મનાવીએ તો ખોટું શું છે ? હાચું કે’જે તારા દીકરાનો જન્મદિ’ આપણે ઉજવ્યો, તો મજા આવી કે નહિ ?” કિસનના શબ્દો જાણે મીઠો ઠપકો આપતાં હોય તેવી સખ્તાઈ તાડુક્યા.

ભગાની આંખ સમક્ષ એક પછી એક તે દ્રશ્યો તાજા થયા. મનોમન તેને એ બધું ગમ્યું પણ ખરું. પણ આર્થિક પરિસ્થિતી ખૂબ નાજુક. ગરીબાઈ ઘરમાં આંટો લઈ ગયેલી. જેમતેમ તેણે કિસનને જવાબ વાળ્યો.’

“હાં, તી મજા તો આવે જ ને ! છોકરાને તમી બધીએ કીવી મજાની મજાની વસ્તુઓ ખોળામાં આપી’તી.” તેનો અવાજ થોડો નરમ પડ્યો. “પણ કિસન ! આપણે તો દરિયાના માં’ણા ભાઈ. આ બધી શેરના લોકોને ફાવે. આપણે તો તો ટૂંકા પડીએ ભાઈ.”

ભણવા-ગણવાના નામે તો ભગો સાવ શૂન્ય ! પણ કિસનનો સાથ તેને જીવવાની હિંમત આપતો. તેના ચહેરા પર થોડી ઝાંખપ આવી ગઈ. વિચારમગ્ન બની તેણે પડખું ફેરવ્યું.

“ઈ માં’ણા છે તો આપણે માં’ણા નથી ? ઈવું કંઈ હોય નહિ હવે... બધાં માંનાવે. હાં પણ આપણે આપણી શક્તિ પ્રમાણે ઊજવાઈ.” ક્ષણભર અટકીને તેણે ચહેરા પર ખોટી ગંભીરતાં લાવીને કહ્યું, “ઇવું તો નથીને કે તારે રવિને ભેટ આપવી પડશે એટલે ચિંતા થાયશે. અરે ! પણ તું નહિ આપતો કંઈ બસ. ઈ કંઈ ફરજીયાત થોડું હોય ! તું ચિંતા કરમા.” કહેતા તેણે મનમાં હસી લીધું. કિસનનો ધીમો અવાજ સુકાનીએ પણ સાંભળ્યો. ભગાનો ચહેરો થોડો ઝંખવાણમાં પડી ગયો. મનમાં થોડું લાગી પણ આવ્યું. કિસન અને સુકાની અરસ-પરસ નજર મળતા મૂછમાં હસી પડ્યા.

“ઈવું કંઈ નથી હવે.” આંખમાં આવી ગયેલા ઝળઝળિયાં છુપાવતા ભગો મક્કમતાથી બોલી ઊઠ્યો.

મન ખાટું થઈ ગયું. હૈયામાં ચીરો પડ્યો હોય તેમ તેણે વિચાર્યું: ‘મારી ગરીબાઈની મજાક ! શું હું રવિ દીકરાને ભેટ નહિ આપી હકું ઈવું કિસન વિચારેશ.’ તેણે ગમનો ઘૂંટડો માંડ માંડ ગળે ઊતાર્યો. એકાએક બીજું એક વહાણ પછડાટ લેતું બાજુમાંથી પસાર થયું. એટલે તેની લાઈટોથી ઘડીભર આંખો અંજાઈ ગઈ. ઊંડા ખાલીપા સાથે મૌન પથરાયું. સુંવાળા પવનના આહલાદક સુસવાટાથી થોડીવારમાં આંખોમાં લહેર આવવા લાગી. મહાકાય મોજા પર પછડાટ લેતું વહાણ જાણે એવું લાગી રહ્યું, કે કોઈ પ્રેમાળ મા પોતાના બાળકોનું જાણે ઘોડિયું હિંચકાવતી હોય ! ત્યાં ભૂતકાળના કેટલાંક દ્રશ્યો કિસનના મનને ઘેરી વળ્યા. તેણે આંખ મીંચી અને માનસપટ પર કેટલાંક દ્રશ્યો સાક્ષાત ખડા થયા.

એક સમયે શાળાનો સૌથી હોંશિયાર ગણાતો વિદ્યાર્થી કિસન, પોતે હવે દરિયાના મોજાં ગણતો થઈ ગયો હતો. પોતાના પિતાએ જોયેલું સ્વપ્ન ધૂળની જેમ રોળાઈ ગયું હતું. થાય પણ શું ? બાર ધોરણ સુધી તો હોંશે હોંશે ભણી લીધું. પણ પછી ક્યાં જવું ? ગામમાં તો કોલેજ હતી નહિ. અરે બાર પછી શું ભણવું તે પણ તો ખબર હોવી જોઈએને ! પિતાના પેટમાં જાણે તેલ રેડાયું હતુ. જેમ તેમ કરીને અહીં સુધી માંડ માંડ ભણાવેલો. એ જ આશાએ કે દીકરાને દરિયામાં નથી મોકલવો. મારો દીકરો ભણી ગણીને ક્યાંક નોકરી કરે. પણ લાખ પ્રયત્ન છતાં બધું વ્યર્થ સાબિત થયું. માર્ગદર્શન આપવાવાળું પણ ક્યાં ગામમાં કોઈ હતું. જે સલાહ આપે કે, હવે શું કરવું ? કે શું ભણવું ? બાપ-દીકરાએ ઘણી મથામણ કરી પણ મુંઝવણ વધતી ગઈ. કોઈ રસ્તો ન દેખાયો.

શાળાના શિક્ષકોએ સલાહ આપી: “હવે કોલેજ જવું પડે. શહેરમાં રહીને ભણવું પડે. જો આગળ ભણવું હોય તો ઘણો ખરચો થાય. પોસાય તો મોકલો.”

શબ્દો ગોળીની જેમ વીંધાઈને નીકળી ગયા. માંડમાંડ તો અહીં સુધી ભણાવ્યો હતો. તેમાંય એક નાનકડો વારસાગત પ્લોટ પિતાએ વેચી દીધો હતો.

કિસન અંદરથી ગૂંગળાઈ રહ્યો. તેની ઉમરના છોકરાઓ ક્યારના ખલાસી તરીકે દરિયે જતાં થઈ ગયા હતાં, કમાતા થઈ ગયા હતાં. આ વિચારે તેની છાતી ચિરાઈ જતી હતી. એકલતા મનને ઘેરી વળતી. ત્યાં મન પર ફરી હથોડા પડતાં હતાં.

‘પિતાજી પર ક્યાં સુધી બોજ બની રહેવું ?’ થયું હમણાં મગજની નસ ફાટી જશે. ભયંકર વિચારોના આક્રમણ વચ્ચે મગજ બહેર મારી જતું હતું. અને સર્વત્ર શૂન્યાવકાશ છવાઈ જતો હતો.

બસ, પછી તો એકાદ વરસ એમ જ નીકળી ગયું. પિતાએ દરિયાનો ધંધો શીખવાડ્યો ન હતો એનો થોડો અફસોસ પણ થઈ આવ્યો. ગામમાં માછીમાર સિવાય બીજો કોઈ વ્યવસાય પણ ક્યાં હતો ! પિતાજીએ દીકરાને ગામમાં જ કંઇક નાનુંસૂનું કામ મળી જાય તે માટે લોહી ને માંસ એક કરી નાખ્યા. પણ અફસોસ કે લુખા આશ્વાસન સિવાય કંઈ હાથ લાગ્યું નહિ. સાચા મોતીઓની માળા અચાનક તૂટી જાય અને મોટી વેર-વિખેર થઈ જાય તેમ સપનાઓ ધૂળમાં રોળાઈ ગયા. પિતાજીની હાલત હવે કથળતી ગઈ. ઘા ન જીરવાયો તેમ એક દિવસ તેઓ દુનિયા છોડી ગયા. ભગવાન પરનો આંશિક ભરોશો પણ કિસનને મન હવે તૂટવું તૂટવું થઈ ગયો.

ડૂબતાને તણખલાનો સહારો મળે તેમ એક દિવસ ગામનો રખડતો ભટકતો છોકરો ભગો કિસનને ભેટી ગયો. દોસ્તી જામી ગઈ. કિસન દિલ ખોલીને વાતો કરતો. એકલા એકલા વલોવાયા કરતાં કિસનના જીવને હવે થોડી ટાઢક વળતી. દુખિયાનો વિસામો બનીને જીવનમાં આવેલો ભગો થોડા દિવસમાં અંગત બની ગયો. ભગાને દોસ્તની બધી જ વાત ગળે ઊતરી ગઈ. આમેય ભગો બિચારો દિલનો ભોળો, પરોપકારી, અને નિખાલસ જીવ. કિસનની કેટલીક દિલ દઝાડતી વાતોથી તેનું દિલ પણ ભારે થઈ જતું. મિત્રને કોઈ પણ હિસાબે મદદરૂપ થવાના આશયમાં તેણે એક દિવસ કિસનને પૂછી નાખ્યું,

“આ બધી માથાકૂટ છોડની ભાઈ !” એક ઊંડો શ્વાસ તેણે ભર્યો અને કહ્યું, “હું મારા બાપ ભેગો દરિયામાં ધંધો હિખવા જાઉંશું. ઈમાં તું પણ હાલ મારા ભેગો. થોડાક દિ’ શરમ લાગીએ... પછી જી થાવાનું હોય ઈ થાય !”

ભગાના ઉત્સાહી શબ્દોમાં આજે ગજબનું ઝનૂન અને લાપરવાહી ટપકતી દેખાઈ. કિસનના મુરઝાયેલા અને ઝાંખા પડી ગયેલા ચહેરા તરફ તેણે જોયું ને એક હળવો નિસાસો અનાયાસે સરી પડ્યો.

કિસનને, ભગાના જોશીલા શબ્દો અને હેત નીતરતી લાગણી માટે માન ઊપજ્યું. બીજી જ પળે જાણે મગજના બારણાં ઊઘડી ગયા હોય તેમ દોસ્તની આંખ સાથે આંખ પળોવી, વલોવાતા અંતરના પ્રલયપુરમાં તે ઘસડતો હોય તેમ ગાલ પર ઊના ડામ દે એવા આંસુ એની આંખમાંથી નીકળી ગયા. દોસ્તનો હાથ તેણે હેતથી પકડ્યો. મનનો ઉચાટ થોડો શમ્યો. ગળામાં ડૂમો ભરાયો હતો તે છતાં આત્મવિશ્વાસની ચરમ સીમાએથી વેદનાને વાચા ફૂટી હોય તેમ શબ્દો ભગને કાને અથડાયા.

“કવાર જાવાનું છે વા’ણમાં...” થોડીવાર હળવો શ્વાસ લઇ તે ટટ્ટાર બન્યો.

“હું તૈયાર છું.”

ભગો ચોંક્યો. તેને પળભર વિશ્વાસ ન થયો. શબ્દો કાનમાં ગુંજતા રહ્યાં. આંખમાં હર્ષાશ્રુ ધસી આવ્યા. અને તે ઉછળીને કિસનને ભેટી પડ્યો. ભાઈબંધીની ગાંઠ વધું મજબૂત બની ગઈ.

અને પછી કિસનના જીવતરમાં દરિયાના મંડાણ થયા. એક સમયે ચોપડામાં મંડાયેલો રહેતો કિસન હવે દરિયાની પ્રચંડ ગર્જના સંભાળતો થઈ ગયો. ખિસ્સામાં બોલપેન રાખીને ફરતો પોતે હવે મધદરિયે વહાણમાં દોરડા અને જાળ ખેંચતો થયો. બે-ત્રણ મહિનામાં તો દરિયાના ખેલ શીખી ગયો. મનનો અદમ્ય ઉત્સાહ અને અચળ આત્મવિશ્વાસથી માણસ શું ન કરી શકે ? ટૂંક સમયમાં ખલાસી તરીકે બાહોશ બની ગયો. અસંખ્ય ખારવાઓમાં કિસન સૌથી અલગ પ્રભાવ પાડતો ખલાસી હતો. તે જે વહાણમાં ધંધો કરવા જતો ત્યાં, વાંચવા માટે પુસ્તક અને જુનાફૂના છાપા લઈને જતો. પછી તો અડોશ-પડોશના લોકો પણ કોઈ ફાટ્યું તૂટ્યું પુસ્તક ક્યાંયથી મળે તો ઉમળકાભેર કિસનને ઘરે આપી જતાં.

ભરબપોરે વહાણનું કામ આટોપી બધાં ખલાસી નિરાંતે ઝંપી જતાં ત્યારે કિસન દરિયાના ઘુઘવતા શોર વચ્ચે તેની ચોપડીઓમાં ખોવાઈ જતો. મોજાં પર નિરાધાર બનીને પછડાટીયુ લેતા વહાણની પ્રચંડ ગર્જનાઓનો નાદ કાન ઊભા કરી જતો. જોરદાર મોજાંની વાછટથી વહાણમાં સર્વત્ર પાણી ફરી વળતું. પણ તે જેમતેમ ચોપડીને બચાવતો, અક્ષરો સાથે રમત કરતો રહેતો. મોઢું બગાડી થોડીવાર દરિયા સામે જોઈ લેતો. કામનો થાક તેને યાદ ન રહે પણ અધૂરા પુસ્તકનું પાનું અવશ્ય યાદ રહી જતું !

“એ, હાલો. ઊઠો મારા ભાઈ. લાગવાનો વખત થઈ ગીયો. જો હામાં વા’ણવાળા લાગી ગીયા.” સુકાનીની હાકલ ગુંજી.

ભૂતકાળના દ્રશ્યને આરપાર ચીરતા શબ્દો એકાએક કિસનને કાને અથડાયા. આંખ સામે ઊભરાતા આકારો ક્ષણભરમાં અદ્રશ્ય થઈ ગયો. તે સફાળો જાગ્યો. જ્યાં ત્યાં ગોટો વળીને સુતા ખલાસીઓને સુકાનીએ ઢંઢોળ્યા.

“કિસન, ભગા, હરજી, લાખા હાલો ઊઠો મારા ભાઈ... પાણી લાગી ગીયાશ.” બિછાનામાં સળવળતા, આળસ મરડતા ખલાસી ઊઠે તે પહેલાં બીજી એક સખ્તાઈભરી હાકલ આવી ગઈ.

થોડીવારમાં દરિયા સાથે ખાંડાના ખેલ શરૂ થવાના હોય તેમ બધાએ ઉતાવળથી જેમ તેમ ચા પાણી પતાવ્યા. ‘હમણાં સુકાનીની બુમરાણ ઊઠશે’ એવા ભયના ઓથાર વચ્ચે બધાએ ઝડપથી પાન-માવા મોંમાં ઠાંસી દીધા. વહેલી સવારના વાયરાએ એક સૂસવટો કર્યો. ભગાએ મચ્છીની જાળ સાથે બાંધેલ રાંઢવું હાથમાં લઈ ખેચ્યું. જોતજોતામાં બધાં ખલાસીઓ પોતાના રોજબરોજના કામમાં ગૂંથાઈ ગયા. ઘડીભરમાં તો જાડા દોરડાના ઢગલા વહાણના સથા પર થવા માંડ્યા. નાયલૉનની જાળ પગમાં વીંટળાવા લાગી. કાયમી બોલવા ટેવાયેલા શબ્દો:

“હેલે.. માલક જુમસા.. સચો માલક જુમસા..” અનાયાસે મોંમાંથી સરી પડવા લાગ્યા. એવામાં કોઈ મોટી કે કિમતી માછલી જાળમાં ફસાયેલી જોતા બધા ખલાસી આવેશમાં દેકારા પડકારા કરી ઊઠતાં.

ભગો ત્વરાથી દોરડું વિજમાં વીંટવા લાગ્યો. કૂવાથંભ પર જડેલી ગરગડીમાંથી એક મજબૂત રસ્સો પસાર થતો હતો. જેના એક છેડાથી ભગો વિજમાં લેતો હતો. જયારે બીજા છેડાથી દરિયામાં રહેલી જાળ ખેંચાતી હતી. પ્રચંડ તાકાતથી દોરડું કડકડાટી બોલાવતું હતું. જાળમાં આજે માછલી ધાર્યા કરતાં વધારે ભરાઈ હોય તેવું લાગ્યું. ભગાનું ધ્યાન કૂવાથંભ પર પડી રહેલી તિરાડ પર ગયું. અચાનક મનમાં ધ્રાસકો પડ્યો; તૂટવાની અણીપર આવી ગયેલો કૂવાથંભ કદાચ હમણાં જ તૂટી પડશે તો ! ત્યાં એકાએક વિકરાળ મોજાંની થપાટથી તાકાત બેગણી વધી ગઈ. કૂવાથંભ તૂટવાની અણીપર એમ તીણો અવાજ તેણે સાંભળ્યો. ભગો ગભરાતા ચોંક્યો. કૂવાથંભની પાસે જ બીજું એક દોરડું ખેંચી રહેલો કિસન આ વાતથી બિલકુલ બેધ્યાન હતો. ઓચિંતા ભયાનક કડાકા સાથે કૂવાથંભ વચ્ચેથી તૂટ્યો. એકાએક તેની ભીષણ ગર્જનાથી ગગન ગાજી ઊઠ્યું. તે તૂટેલા કૂવાથંભનો એ કદાવર ટુકડો દોરડા સાથે હવામાં ઉછર્યો. ભગો એક જોરદાર ચિત્કાર સાથે કિસન તરફ કુદ્યો. તેની કારમી ચીસથી મહેરામણના મોજાં સહિત વહાણ પણ ખળભળી ઊઠ્યું.

“કિસન... નીકળજે...” કહેતા જ તેણે કિસનને ચપળતા પૂર્વક પાણીમાં ધક્કો માર્યો.

ત્યાં તૂટેલો કૂવાથંભ વેગીલા આંચકા સાથે ભગાના લમણે ઈજા પહોંચાડતા પગમાં અથડાયો. આંખે અંધારા ફરી વળ્યા. ક્ષણભરમાં તો એક કારમી ચીસ સાથે તે બેભાન બની ઢાળી પડ્યો. તૂટેલો કૂવાથંભ દોરડાને સહારે વહાણ બહાર લટકી રહ્યો.

પાણીનો પ્રવાહ શાંત હતો. કિસને ચપળતા દાખવી. તે જેમ તેમ ઉછાળા ભરતો વહાણ પર પહોચ્યો. હૈયું ધબકારો ચૂકતું જણાયું. ઘૂંટાતા શ્વાસે તે હેબતાઈ ગયો. ત્યાં હદય પર ઘા થયો: ‘મારા હાટું થઈ ભગાએ પોતાનો જીવ જોખમમાં નાંખી દીધો !’

ભગાના લમણામાં લોહીની ટશરો ફૂટી. પગનું હાડકું બહાર ઊપસતું દેખાયું. બધા જ ખાલાસી સ્તબ્ધ બની અવાચક થઈ ગયા. સુકાની ગભરાયો: ‘શું કરવું ?’ વહાણના સથા પર ભગાને કાળજીપૂર્વક સુવાડ્યો. દોડાદોડી વચ્ચે ઘરેલું સારવાર થઈ. વહાણનું સુકાન બંદર તરફ મરડાયું. ભગો હજી બેભાન પડ્યો હતો. માથાનો ઘાવ થોડો ગંભીર લાગ્યો.

“ભગા...ભગા... તે આ હું કર્યું મારાભાઈ, મારા હાટુ થઈને...” શબ્દો કિસનના ગળામાં અટવાયા તે રૂંધાતા શ્વાસે માંડ માંડ બોલી શક્યો.

દરિયાનું એક રાક્ષસી મોજું વહાણ સાથે ટકરાયું. તેની વાછટથી ભગાના દેહમાં આંશિક સળવળાટ થયો. તેણે દર્દભર્યા ઊહકારા સાથે આંખો ખોલી. ત્યાં માથાના અસહ્ય દુખાવાથી તે કણસી ઊઠ્યો. કિસન સફાળો દિગ્મૂઢ બની ગયો. ફાટેલી આંખે, અનાયાસે શબ્દો પડઘાયા.

“આ હું કર્યુ તે ભગા... મારા હાટુ...” કિશનની આંખો ભરાઈ આવી.

ભગાએ દર્દીલા ઊહકારા ભરતા કિસનનો હાથ પોતાના હાથમાં દાબી દીધો. નિર્દોષ હાસ્યની રેખાઓ ચહેરા પર ઊપસી આવી. અને કણસાટ વચ્ચે શબ્દો ફૂટ્યા.

“રવિ દીકરાનો હમણાં જન્મદિ’ છે ને ! ઈમાં આ મારી ભેટ હમજી લીજે મારા ભાઈ !” કિસનની આંખમાંથી દડદડ કરતાં આંસુ સરી પડ્યા.