હાય હાય યે મજબૂરી
હાય હાય યે મજબૂરી
જશવંતી બેન જ્યારથી નિવૃત્ત થયા હતા ત્યારથી એમને એમની શાળામાં એમની સાથે કામ કરતાં પંડ્યા સાહેબ ના કહેલા જોક્સ ખૂબ જ યાદ આવતા. પંડ્યા સાહેબના જોક્સમાં રહેલા રમૂજ સાથે ક્યાંકને ક્યાંક વાસ્તવિકતા પણ છુપાયેલી હતી એ હવે એમને સમજાય છે. પંડ્યા સાહેબ નિવૃત્ત થયા પછી જ્યારે પણ બધાને મળતા ત્યારે હંમેશા બધાને હસતા હસતા કહેતા કે નિવૃત્ત થયા પછી જ્યારે પણ હું મારી પત્નીને જઈને પૂછું છું કે લાવ તને કઈ મદદ કરું ? ત્યારે જવાબમાં એટલું જ બોલે, " બસ, શાંતિથી ચૂપચાપ એક જગ્યામાં બેસી રહો, એટલે મને મદદ થઈ જશે."અને હદ તો ત્યારે થઈ જ્યારે ઘરકામમાં મારી મદદ ને દખલગીરી સમજતી મારી પત્ની મારાથી કંટાળી ને પ્રિન્સિપલ પાસે ગઈ અને પૂછ્યું કે તમારી પાસે ખરેખર પંડ્યા સાહેબને લાગતું કોઈ કામ નથી ? અને જો ખરેખર કોઈ કામ ના હોય, તો હું તમને સામેથી પૈસા આપુ એમને રોજ થોડા કલાક માટે તમારી સ્કુલમાં પાછા રાખી લો."હસતા હસતા કહેલી પંડ્યા સાહેબની વાતમા રહેલું રમૂજ જશવંતી બેન ના જીવન સાથે પણ ક્યાંકને ક્યાંક સંકળાયેલું હતું. આખું જીવન એક શિક્ષિકા તરીકેની ફરજ બજાવનાર જશવંતી બેન ની અંદર રહેલી એક શિક્ષિકાની આત્મા નિવૃત્ત થયા પછી પણ પોતાના ઘરમાં પોતાની ટેવ મુજબ પતિ અને બાળકોને પોતાનું જ્ઞાન વહેંચવા તત્પર રહેતી. ક્યાંક કશુંક ખોટું થતું હોય, કોઈ કામમાં સલાહની જરૂર હોય તો પોતાના વ્યવસાયને અનુસરતા જશવંતી બેન પોતાનું જ્ઞાન પોતાના પરિવારના સભ્ય જોડે જેવું વહેંચવાનો પ્રયત્ન કરતા ઘરના લોકો કંટાળી ને આઘાપાછા થઈ જતા અને કહેતા,"લેક્ચર ચાલુ થઈ ગયું. હવે ૪૫ મિનિટનો પિરિયડ પૂરો થશે પછી જ બંધ થશે."ત્યારે જશવંતી બહેનને થતું કે જેને જેમ કરવું હોય એમ કરે .હવે મારે મારું નિવૃત્ત જીવન મારી રીતે માણવું છે અને અત્યાર સુધી જે ના કર્યું હોય એ બધોજ જ શોખ પૂરો કરવો છે.
ચુસ્ત શિસ્ત પાલન સાથે આજીવન એક કન્યાશાળામાં શિક્ષિકા તરીકેની ફરજ બજાવનાર જશવંતી બેન જેવા નિવૃત્ત થયા એમનું મન તો જાણે વર્ષોના જેલમાંથી મુક્ત થયેલા આઝાદ કેદી જેવું અનુભવ કરવા માંડ્યું. મનમાં દબાવી રાખેલ ઈચ્છાઓની સ્પ્રિંગ ઉછળી ને બહાર આવી ગઈ. એમને થયું,"હવે તો બસ બિન્દાસ મન ફાવે એમ મસ્તીથી રહેવાનું."શાળામાં એક ચુસ્ત શિસ્તપ્રિય જીવન જીવતા વ્યક્તિ તરીકેની છાપ ધરાવતા જશવંતી બેને વિદ્યાર્થીઓમાં પોતાની એક આગવી છબી ઊંભી કરી હતી જેને વિદ્યાર્થીઓ પોતાનું એક ઉમદા આદર્શ માનીને અનુસરતા. કડક ઈસ્ત્રીવાડી સાડી અને કાળીફ્રેમ વાળા ચશ્મા પહેરી પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વ ધરાવતા જશવંતી બેન જેવા શાળામાં દાખલ થતાં વિદ્યાર્થીઓ ગભરાઈને સાવધાન થઈ જતા. એમની હાજરીમાં તો ઠીક પણ શાળાની બહાર જાહેરમાં પણ ક્યાંક જશવંતી બેન એમને જોઈ ના લે એવી બીક એમને રહેતી. ક્યાંક બહાર જઈને બજારુ ખોરાક ખાતા હોય ત્યારે મનમાં હંમેશા ડર રહેતો કે ક્યાંક જશવંતી બેન જોઈ જશે તો કાલે શાળામાં જરૂર ઠપકો આપશે,"કેટલી વાર કહ્યું છે કે બહારનો કચરો પેટમાં નાખવાથી સ્વાસ્થ્ય પર ખરાબ અસર થાય છે. હંમેશા ઘરનો ખોરાક ખાવો જોઈએ.". ક્યાંક જાહેર જીવનમાં પણ એમની વિદ્યાર્થિનીઓને વધુ પડતી ફેશન કરતાં અથવા તો પાર્ટી કરતા પહેલા જશવંતી બેનનો કડક ચહેરો એમની નજર સામે આવી જતો અને એમની પીછેહઠ થઈ જતી. એવો ઠસ્સો હતો જશવંતી બેનનો શાળામાં. પોતાની શાળાની વિદ્યાર્થિની ઉપર પ્રભાવ પાડવા માટે એમણે પણ એ શિસ્ત પાડવું જરૂરી હતું. આખરે એક કડક કન્યા શાળા ના શિક્ષક હતા. એ વાત એમને હંમેશા યાદ રાખવી પડતી. પણ હવે શેની બીક? હવે તો નિવૃત્ત થઈ ગયા હતા. વિચારતા જશવંતી બેને પોતાની અધૂરી રહેલી ઈચ્છાઓની યાદી બહાર કાઢી અને એમાંથી એમની એક અધૂરી રહેલી ખાસ ઈચ્છા પૂરી કરવા માટે સરસ તૈયાર થઈ ગયા. હંમેશા કડક ઈસ્ત્રી વાળી સાડી પહેરતા જશવંતી બેને આજે એક સરસ મજાની બ્રાન્ડેડ કુર્તી અને લેગીન્સ પહેરી અને માથે ગોગલ્સ ચડાવ્યા અને પોતાનું ટુ-વ્હીલર લઈને ઘરની બહાર નીકળ્યા. ખુલ્લી હવામાં નિશ્ચિંત શ્વાસ લઈ રહેલા જશવંતી બેન જેવા તેમના ઘરની બહાર નાકા પર પહોંચ્યા એમની નજર ખૂણામા પાણીપુરીનો ઠેલો લઈને ઉભેલા ભૈયાજી પર પડી. વર્ષોથી પાણીપુરી ના ઠેલાવાળો એ ખૂણો એમના માટે મુખ્ય આકર્ષણનું કેન્દ્ર હતું. જ્યારે પણ કડક સાડી પહેરીને એક શિસ્ત પ્રિય શિક્ષક જશવંતી બેન ત્યાંથી પસાર થતા એ પાણીપુરી ના ઠેલા પર નજર કરતાં પોતાની જાતને રોકી ન શકતા. મોઢામાં પાણી અવશ્ય આવી જતું પણ દિલ પર પથ્થર મૂકીને આગળ વધી જતા. લારી પાસે ઊભી રહી ને પાણીપુરી ખાતા મને મારી કોઈ વિદ્યાર્થિની જોઈ લે તો મારી શી દશા થાય ? એમ વિચારીને એ પોતાનું મન મારી લેતા. પરંતુ આજે તો મન મૂકીને પાણીપૂરી ખાઈશ એમ વિચારતા જશવંતી બેન જાણે વર્ષો જૂનું કોઈ રંગીન સ્વપ્નો પૂરું થવાનું હોય એમ ઉત્સાહિત થઈને પાણીપુરીની લારી પાસે જઈને ઊભા રહી ગયા. પોતાના ગોગલ્સ માથા પર ચડાવ્યા અને ભૈયાજી આપેલો દડિયો હાથમાં લઈને પાણીપુરી ની રાહ જોઈને લાઈનમાં ઊભા રહી ગયા. જેમ જેમ ભૈયાજી પાણીમાં ડૂબેલી પુરી કાઢીને એક પછી એક બધાને દડિયામાં મૂકતા ગયા તેમ તેમ જશવંતી બેનની પાણીપુરી ખાવાની તલપ વધતી ગઈ. એમનું મન પાણીપુરી ખાવા માટે બેકાબૂ બની ગયું. છેવટે એમણે ધીરજની કસોટીનો અંત આવ્યો અને ભૈયાજીનો પાણીપુરી વાળો હાથ એમના દડિયા તરફ લંબાયો અને એ જોઈને જશવંતી બેનની આંખો ચકળવકળ થઈ ગઈ. એમણે ફટાફટ ભૈયાજીની મૂકેલી પાણીપુરી પોતાના હાથમાં લીધી અને જેવી પોતાના મોઢામાં મૂકવા ગયા એવો જ એમની આંખોનો ડોળો જાણે ફાટીને બહાર આવી ગયો. એમની સામે હંમેશા એમના ચીંધેલા રસ્તા પર ચાલતી વિદ્યાર્થિની કવિતા ચહેરા પર જાણે કોઈ આઘાત લાગ્યો હોય એવા ભાવ ઊભી હતી. કવિતાના મોઢામાંથી આપો આપો શબ્દો જાણ બેકાબુ બનીને બહાર નીકળી ગયા,"મેડમ તમે પણ લારી પર ઊભા રહીને પાણી પુરી ખાઓ ?" સાંભળીને જશવંતી બેનને તો જાણે કાપો તો લોહી ના નીકળે. મોઢા સુધી પહોંચીને અટકી ગયેલી પાણીપુરી જાણે કોઈ ધક્કો લાગ્યો હોય એમ આપોઆપ જ અંદર ધસી ગઈ અને એમણે ઊભી કરેલી એમની છાપની જેમ જ અંદર જઈને કકડભૂસ થઈ ગઈ. મન મૂકીને લારી પાસે ઊભા રહીને પાણી પુરી ખાવાનું રંગીન સપનું અચાનક જ બ્લેક એન્ડ વાઈટ થઈ ગયું હોય એમ જશવંતી બેનના ચહેરાનો રંગ ઊડી ગયો. કવિતા ત્યાંથી જતી રહી પછી જશવંતી બેન ને થયું કે હવે જે થયું એ... હવે આવીજ છું તો પાણીપૂરી ખાઈ ને જ જાઉં. પછી જશવંતી બેને પાણીપુરી તો મન મૂકીને ખાધી પરંતુ પોતાની વિદ્યાર્થી દ્વારા રંગે હાથો પાણીપુરી ખાતા પકડાઈ ગયા હોવાથી પાણીપુરીના સ્વાદમાં થોડી કચાશ રહી ગઈ. એમની સાથે ઊભેલી બીજી મહિલાઓ સાથેની એમની પાણીપુરી ખાવાની પંગત જેવી પૂરી થઈ ભૈયાજી બધાને ચૂરમો બનાવી આપ્યો જે ખાઈ ને જશવંતી બેન ત્યાંથી રવાના થયા. હજી તો ઘરે જ પહોંચ્યા એટલે થોડી જ વારમાં પેટમાં દુખાવો ઉપડ્યો. થોડીવારમાં તો પેટમાં દુખાવો અસહ્ય થઈ ગયો."કદાચ પાણીપુરી થોડી વધારે આરોગી લીધી છે એટલે આટલું પેટમાં દુ:ખે છે."એમ વિચારીને જશવંતી બેનને થયું ડોક્ટરને બતાવી દઉં નહીં તો પછી રાત્રે હેરાન થઈશ.
એમના ઘરની નજીક જ એક નવું દવાખાનું ખુલ્યું હતું. એમના ફેમેલી ડોક્ટરનું દવાખાનુ થોડું દૂર હોવાથી એમને થયું કે નજીકમાં ખૂલેલા નવા દવાખાનામાં જઈને બતાવી દઉં. એમ વિચારીને જશવંતી બેન જેવા નજીકના દવાખાને ગયા અને રિસેપ્શનિસ્ટ એ એમને અંદર મોકલાવ્યા, સામે જોઈને ફરી એકવાર એમની આંખો બહાર આવી ગઈ. પોતાની જ એક વિદ્યાર્થીને ડોક્ટરના રૂપમાં પોતાના સામે બેઠેલી જોઈને એકવાર તો જશવંતી બેનને થયું કે પીઠ બતાવીને ફટાફટ પાછી બહાર જતી રહું. પછી જેમ તેમ હિંમત એકઠી કરીને એમણે ડોક્ટરને પોતાની તકલીફ બતાવી અને એનું કારણ પણ કહ્યું. તકલીફનું કારણ જાણીને ડોક્ટરે જશવંતી બેન ને ઠપકો આપ્યો,"હવે આ ઉંમરે કંઈ તમારાથી લારીની પાણીપુરી ખવાય ? જીભ પર થોડો સંયમ રાખશો તો જ સ્વાસ્થ્ય સારું રહેશે."પોતાની વિદ્યાર્થી પાસેથી પોતે જ આપેલું જ્ઞાન પાછું મેળવીને જશવંતી બેન શરમથી પાણી પાણી થઈ ગયા. દવા લઈને ભારે હૈયે પાછા ફર્યા. મનના થયું કે આ તે કેવી મજબૂરી. જવું તો ક્યાં જવું ? હવે તો થોડા દિવસ ઘરની બહાર જ નથી નીકળવું. થોડા દિવસમાં તો મને મારા વિદ્યાર્થીઓ વીસરી જશે.
થોડા દિવસ પછી જશવંતી બેનના ઘરે એક લગ્નપ્રસંગમાં હાજરી આપવા આમંત્રણ આવ્યું. લગ્નના આગલા દિવસે સંગીત સંધ્યાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું જેમાં પણ જશવંતી બેનને હાજરી આપવાનું ખાસ નિમંત્રણ હતું. એમના મનમાં ફરી એકવાર લગ્ન પ્રસંગમાં જઈને સંગીત સંધ્યામાં મન મૂકીને નૃત્ય કરી લેવાની ઈચ્છા જાગૃત થઈ. પોતાની નોકરી દરમ્યાન તો એમનો ઠસ્સો એવો હતો એ ક્યારેય કોઈ વિદ્યાર્થીઓનુ ટોળું ભેગું થઈ ને શાળાના પ્રાંગણમાં નૃત્ય કરતું દેખાઈ જાય તો એમને ઠપકો આપવા માટે તરત જ એમની એન્ટ્રી પડી જતી,જે જોઈને મોહબતે પિક્ચરના પરંપરા અને અનુશાસન પ્રિય અમિતાભ બચ્ચનનું પાત્ર બધાને યાદ આવી જતું. "છોકરીઓને અલ્લડપણું ના શોભે. હવે તમે લોકો કંઈ નાના નથી રહ્યા." સાંભળીને વિદ્યાર્થિનીઓ જ ઝંખવાઈ જતી. એક કડક સ્કૂલના કડક શિક્ષકની ફરજ બજાવવાની જવાબદારીના બોજ નીચે જશવંતી બેનની પણ કેટલી ઈચ્છાઓ દબાઈ ગઈ હતી જે બહાર આવવા માટે થનગની રહી હતી. સંગીત સંધ્યામાં હાજરી આપવા માટે જશવંતી બેને કિંમતી ડિઝાઈનર ડ્રેસ પહેર્યો, ડાર્ક લીપ સ્ટીક અને નેલપોલીશ લગાડી. વાળમાં સરસ હેર સ્ટાઈલ કરી અને તૈયાર થઈ ગયા. મનમાં ઊંડે ઊંડે છુપાયેલું નૃત્ય પ્રત્યેનું આકર્ષણ આજે ખીલી ને બહાર આવી ગયું હતું. પ્રસંગમાં પહોંચીને ત્યાં ચાલી રહેલા ભાંગડા નૃત્યમાં પોતે સામેલ થઈ ગયા. એમણે જેવા પોતાના બે હાથ ઊંચા કર્યા અને એક પગ ઊંચો કરીને ભાંગડા કરવાની શરૂઆત કરી એમના પગ નીચેથી જમીન ખસી ગઈ. એમની બરાબર સામે જ, જાણે કોઈ હોરર શો જોઈ લીધું હોય એવા હાવભાવ સાથે આઘાત પામેલી એમની ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થિની ઊભી હતી. જશવંતી બેન ના બંને હાથ અધ્ધર હવામાં રહી ગયા અને એક પગ ઊંચો અને એક જમીનને અડીને રહી ગયો. જાણે કોઈએ' સ્ટેચ્યુ' કર્યું હોય એમ એ ત્યાં ને ત્યાં જ એ જ સ્થિતિમાં સ્થિર રહી ગયા. આઘાત પામેલી એમની વિદ્યાર્થિની જશવંતી બેન ને ભોંઠા પડેલા જોઈને ત્યાંથી ખસીને ક્યાંક આઘી પાછી થઈ ગઈ. એ તો ત્યાંથી ગાયબ થઈ ગઈ પરંતુ જશવંતી બેનનો નૃત્ય કરવાનો ઉત્સાહ ઠરી ગયો. આ તો કેવી મજબૂરી ! જશવંતી બેનને થયું. પછી મનોમન પંડ્યા સાહેબનો એક જોક ફરી એમને યાદ આવી ગયો અને એમના ચહેરા પર હાસ્ય ફરી વળ્યું. એ હંમેશા પોતાની મનોદશાને રમુજી બનાવીને વ્યંગ કરતા કહેતા કે મને થતું જ્યારે હું દુનિયા છોડીને સ્વર્ગમાં જઈશ ને ત્યારે જ કદાચ મને પોતાના સપના મુક્ત મને માણવાનો આનંદ મળશે. અને એક દિવસ મને સપનું આવ્યું તે હું ખરેખર સ્વર્ગમાં પહોંચી ગયો. મને થયું કે આજે તો ધરતી પર રહેલો કોઈ પણ મનુષ્ય મને જોઈ નહિ શકે. આજે તો આરામથી મદિરાપાન કરતા કરતા સ્વર્ગમાં અપ્સરા નૃત્ય જોઈશ. એમ વિચારીને જેવું મેં સભામાં બેસીને અપ્સરા નૃત્ય જોવાનું શરૂ કર્યું મારી આંખો ચાર થઈ ગઈ. અપ્સરાના રૂપમાં સામે મારી એક વિદ્યાર્થિની ઊભી હતી અને મને જોઈને આદરપૂર્વક નમસ્તે સાહેબ ! કહીને ત્યાંથી જતી રહી. અને મારું સ્વપ્ન તૂટી ગયું. કહીને ખડખડાટ હસતા પંડ્યા સાહેબનો ચહેરો યાદ કરીને જશવંતી બેન ચહેરા પર સ્મિત અને માથા પર હાથ મૂકીને, પોતાની પણ કંઈક એવી જ દશા થતા વિચાર્યું,"હવે જવું તો ક્યાં જવું ? હાય હાય એ મજબૂરી !"