કાળનું ચક્ર

વરસાદની મોસમ હતી. મુંબઈની લોકલ ટ્રેનમાંથી ઊતરી, સ્ટેશન બહાર નીકળ્યો ત્યારે રાત ઘેરી બની ચૂકી હતી. આકાશમાં કાળાં વાદળો ઘેરાયાં હતાં અને ટીપ-ટીપ વરસાદ શરૂ થવાના એંધાણ વર્તાતા હતા. રસ્તા પર ભીડ ઓછી હતી, પણ વાહનોનો અવાજ કાનમાં ધણધણાટ કરતો હતો. હું ઝડપથી મારી ગાડી તરફ વધ્યો. સ્ટીયરિંગ વ્હીલ પર હાથ મૂકતાં જ એક અણગમતી ઠંડક મારા હાથમાંથી પસાર થઈને સીધી મગજમાં પહોંચી. આજે વીસ વર્ષ થઈ ગયાં હતાં, પણ એ દૃશ્ય હજુ પણ મારી આંખો સામે જીવંત હતું, જાણે ગઈકાલની જ વાત હોય. એક સામાન્ય સવાર હતી. હું પચ્ચીસ વર્ષનો યુવાન, ગામડેથી શહેરમાં આવી નાનકડી નોકરી શરૂ કરી હતી. ગામડે હતો ત્યારે રોજ સવારે મારી જૂની પણ ભરોસાપાત્ર બાઇક પર દૂધ ડેરી તરફ નીકળતો. રસ્તાની બંને બાજુ લીલાછમ ખેતરો ઝાકળમાં લપેટાયેલાં હોય, અને એ ઠંડી પવનની લહેરખીઓ આત્માને તાજગીથી ભરી દેતી. મનમાં કોઈ ગીત ગણગણતો, દિવસની શરૂઆત હંમેશા શાંતિપૂર્ણ લાગતી. મને પ્રાણીઓ પ્રત્યે હંમેશા એક વિશેષ લગાવ રહ્યો હતો; તેમના નિર્દોષ આંખોમાં મને એક અલગ જ દુનિયા દેખાતી. રસ્તામાં કોઈ કૂતરાને કે બિલાડીને જોઉં તો તેમને હેરાન કરવાને બદલે પ્રેમથી જોતો, ક્યારેક હાથથી પસવારતો પણ ખરો. એ દિવસે પણ નિત્યક્રમ મુજબ હું બાઇક લઈને નીકળ્યો હતો. અચાનક, ખેતરની વાડમાંથી કંઈક સળવળ્યું. એક નાનકડી ખિસકોલી. તેની રૂંવાટીવાળી પૂંછડી હવામાં લહેરાવતી, તે વીજળીની ઝડપે સડક ઓળંગી રહી હતી. તેની નાજુક કાયામાં અદભુત ઉત્સાહ તરવરતો હતો. મેં ક્ષણભર માટે તેને જોઈ, મને એમ કે સડક પાર કરી જશે – મેં ક્યારેય કલ્પના પણ નહોતી કરી કે જીવન આટલું નિર્દય પણ હોઈ શકે. ક્યાં ખબર હતી કે કાળનું ચક્ર તેના માટે જ ફરી રહ્યું છે? અચાનક કોઈ માણસ ટ્રેન નીચે પડતું મૂકે એમ, એક ઝાટકે તે પૈડા નીચે આવી ગઈ. એ ઘટના એટલી ઝડપથી બની કે મને કશું વિચારવાનો સમય જ ન મળ્યો. મારા મગજે પ્રક્રિયા કરે એ પહેલાં જ મારા હાથોએ બ્રેક દબાવી દીધી. પૈડાં ચીસો પાડી ઊઠ્યા, પણ ત્યાં સુધીમાં તો કુદરતે પોતાનો ઘા ઝીંકી દીધો હતો. હું બચાવી ન શક્યો. બાઇક ઊભી રહી, અને હું થીજી ગયો. મારી નજર સામેનું દૃશ્ય ભૂલાય એવું નહોતું. ડામર રોડ પર લોહીનું નાનકડું ધાબું ફેલાયું. બે-ત્રણ વાર તેની પૂંછડી ફફડી, એક અંતિમ છટપટાહટ... અને પછી એ નાનકડો જીવ શાંત થઈ ગયો. મારા પગ થંભી ગયા. સડક પર ફેલાયેલા લોહી કરતાં વધારે કંઈક મારા હૃદયમાં ફેલાઈ ગયું હતું - એક તીવ્ર ચિત્કાર અને અસહ્ય ગ્લાનિ. ગળામાં ડૂમો ભરાઈ ગયો, શ્વાસ રૂંધાઈ ગયો. આંખો ભીની થઈ ગઈ, પણ આંસુ બહાર નહોતા આવતાં. હું શું કરી શકતો? કશું જ નહીં! હું બસ સ્થિર ઊભો રહ્યો, સમય પણ જાણે થંભી ગયો હતો. એ નિર્દોષ જીવનો અકાળ અંત મારા આત્માને વીંધી ગયો. મેં હિંમત કરીને ખિસકોલીના મૃતદેહને ઉપાડ્યો અને નજીકના એક નાના છોડ પાસે દફનાવી દીધો, જાણે મારી જ કોઈ ભૂલને હું ધરતીમાં સમાવી રહ્યો હોઉં. આ ઘટના પછી મારી રાતોની ઊંઘ હરામ થઈ ગઈ. અંધારામાં સૂતો હોઉં ને અચાનક જાગી જાઉં. આંખો બંધ કરું કે તરત જ એ ખિસકોલી, એની ઉછળકૂદ, અને છેલ્લી છટપટાહટ સામે તરવરી ઊઠતી. દિવસ દરમિયાન પણ, કોઈ નાનકડી ખિસકોલીને જોઉં કે તરત જ મારી છાતીમાં ભયનો ફફડાટ થતો. સમય પસાર થતો ગયો. મેં નોકરી બદલી, શહેરમાં સ્થાયી થયો, લગ્ન કર્યા, અને બાળકો પણ થયાં. આજે હું એક સુખી જીવન જીવી રહ્યો છું, પણ એ ઘટનાનો ભાર ક્યારેય ઓછો થયો નથી. મારા મિત્રો અને પત્ની ઘણી વાર મારી અકારણ આવતી ઉદાસી જોઈ પૂછતાં, "શું થયું છે, કેમ આટલા શાંત છો?" હું તેમને ક્યારેય સાચું કારણ કહી શક્યો નથી. કેવી રીતે સમજાવું કે એક નાના જીવના મૃત્યુનો ભાર આટલો મોટો હોઈ શકે છે? લોકો કહે છે કે અજાણતા થયેલી ભૂલો માટે પ્રાયશ્ચિત કરવાથી મન શાંત થાય છે. હું પણ સતત એ જ કરી રહ્યો છું, મારા અંતરઆત્માથી માફી માંગી રહ્યો છું. મંદિરે જઈ પૂજા કરું, મૌન રહી ધ્યાન ધરું, પણ મારી આંખો સામેથી એ ખિસકોલીની છબિ હટતી નથી. એ નિર્દોષ જીવ, એ ઉછળકૂદ... બધું જ મારા મગજમાં ઘૂમરાયા કરે છે. આજે પણ, વરસાદી સાંજે જ્યારે હું ગાડી ચલાવી રહ્યો હતો, ત્યારે એ ભીની સડક, એ વાહનોનો અવાજ, બધું જ મને વીસ વર્ષ પહેલાંની એ સવારમાં ખેંચી ગયું. ડૅશબોર્ડ પરથી મારા નાના દીકરાએ ગિફ્ટ કરેલું એક રમકડાનું ખિસકોલીનું પૅન્ડન્ટ પડ્યું. મેં તેને ઉપાડ્યું અને આંગળીઓ ફેરવી. એક ક્ષણ માટે મને લાગ્યું કે કદાચ આ ગ્લાનિનો ભાર ક્યારેય હળવો નહીં થાય, પણ કદાચ એ જ મને વધુ સંવેદનશીલ અને જીવદયાવાળો રાખશે. એ ભાર, એ પશ્ચાત્તાપ, એ જ કદાચ મારા અસ્તિત્વનો એક ભાગ બની ગયો છે.

-દિનેશ નાયક 'અક્ષર'