ગુરુકુળ શિક્ષણ : કેળવણીની કેડીએ

ઇંગ્લેન્ડમાં પ્રથમ શાળા ઈ.સ. ૧૮૧૧માં ખોલવામાં આવી હતી. તે સમયે ભારતમાં ૭,૩૨,૦૦૦ ગુરુકુળ હતાં. ગુરુકુળો કેવી રીતે બંધ થયા તે જાણીએ. ગુરુકુળ એટલે આજના જમાનાની બોર્ડિંગ શાળા. ગુરુકુળોમાં નીચેના વિષયો શીખવવામાં આવતા : 

૦૧. અગ્નિવિદ્યા (ધાતુશાસ્ત્ર), ૦૨. વાયુવિદ્યા (પવન),૦૩. જળવિદ્યા (પાણી), ૦૪. અંતરીક્ષવિદ્યા (અવકાશ વિજ્ઞાન), ૦૫. પૃથ્વીવિદ્યા (પર્યાવરણ), ૦૬. સૂર્યવિદ્યા (સૌર અભ્યાસ), ૦૭. ચંદ્રવિદ્યા (ચંદ્રની કળાનો અભ્યાસ), ૦૮. મેઘવિદ્યા (હવામાનની આગાહી), ૦૯. ઊર્જાવિદ્યા (બેટરી ઊર્જા), ૧૦. દિન અને રાત વિદ્યા, ૧૧. સૃષ્ટિવિદ્યા (અવકાશ સંશોધન), ૧૨. ખાગોળ વિજ્ઞાન (ખગોળશાસ્ત્ર), ૧૩. ભુગોળ વિદ્યા (ભૂગોળ), ૧૪. કાલવિદ્યા (સમય અભ્યાસ), ૧૫. ભૂગર્ભવિદ્યા (ભૂસ્તરશાસ્ત્ર અને ખાણકામ), ૧૬. રત્નો અને ધાતુઓ, ૧૭. ગુરુત્વાકર્ષણ, ૧૮. પ્રકાશવિદ્યા (શક્તિ)

૧૯. સંચારવિદ્યા (મોબાઈલ, રેડિયો, નેટ વગેરે), ૨૦. વિમાનવિદ્યા (એરોપ્લેન), ૨૧. જલયાન વિદ્યા (પાણીના જહાજો), ૨૨. અગ્નાસ્ત્ર વિદ્યા (શસ્ત્રો અને દારૂગોળો) ૨૩. જીવનવિજ્ઞાનવિદ્યા (જીવવિજ્ઞાન, પ્રાણીશાસ્ત્ર, વનસ્પતિશાસ્ત્ર), ૨૪. યજ્ઞવિદ્યા (સામગ્રી સમાન)

આ વૈજ્ઞાનિક શિક્ષણની વાત છે. 

હવે વ્યાવસાયિક અને તકનીકી શાખાઓ વિશે વાત કરીએ.

૦૧. વ્યાપારવિદ્યા (વાણિજ્ય), ૦૨. કૃષિવિદ્યા (કૃષિ), ૦૩. પશુપાલન વિદ્યા (પશુપાલન), ૦૪. પક્ષી પાલન (પક્ષી પાળવું), ૦૫. યાનવિદ્યા (મિકેનિક્સ), ૦૬. વાહન ડિઝાઇનિંગ, ૦૭. રત્નાકર (જેમ્સ એન્ડ જ્વેલરી ડિઝાઇનિંગ), ૦૮. કુંભાર વિદ્યા (માટીકામ), ૦૯. લોહવિદ્યા (ધાતુશાસ્ત્ર અને લુહાર), ૧૦. રંગકામ વિદ્યા, ૧૧. રજ્જુકર (દોરડી), ૧૨. વાસ્તુકાર વિદ્યા (સ્થાપત્ય), ૧૩. રસોઈકળાવિદ્યા, ૧૪. વાહનવિદ્યા (ડ્રાઇવિંગ), ૧૫. જળમાર્ગોનું સંચાલન, ૧૬. સૂચકો (ડેટા એન્ટ્રી), ૧૭. ગૌશાળા (પશુપાલન), ૧૮. માળી (બાગાયતી),૧૯. વનવિદ્યા (વનીકરણ), ૨૦. સહયોગી (કવરિંગ પેરામેડિક્સ)

આ તમામ શિક્ષણ ગુરુકુળમાં ભણાવવામાં આવતું હતું. સમય જતાં ગુરુકુળો અકળ કારણોસર બંધ થઈ ગયાં પણ તેનું સાહિત્ય અકબંધ રહ્યું. આ સાહિત્ય અંગ્રેજોને હાથ આવ્યું અને તેને ઇંગ્લેન્ડ લઈ ગયા. બ્રિટિશ ઇતિહાસકાર થોમસ બેબીન્ગટન મેકૌલએ આ સાહિત્યનું ગહન અધ્યયન કર્યું અને આ પદ્ધતિનું અંગ્રેજીકરણ કર્યું. એટલું જ નહીં આ શિક્ષણ પદ્ધતિને ભારતમાં દાખલ કરી.

ભારતમાં ગુરુકુલ સંસ્કૃતિનો અંત કેવી રીતે આવ્યો ? કોન્વેન્ટ શિક્ષણના પરિચયથી ગુરુકુળનો નાશ થયો. ભારતીય શિક્ષણ અધિનિયમની રચના ઇ.સ. ૧૮૩૫માં કરવામાં આવી અને ઈ.સ.૧૮૫૮માં સુધારેલ). તેનો મુસદ્દો મેકૌલે દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવ્યો હતો. મેકૌલે અહીં શિક્ષણ પ્રણાલીનો સર્વે કરાવ્યો હતો જેમાં ઘણાં બ્રિટિશરોએ ભારતની શિક્ષણ વ્યવસ્થા વિશે તેમના અહેવાલો આપ્યા હતાં. તેમાંથી એક બ્રિટિશ અધિકારી હતો જી. ડબ્લ્યુ. લ્યુથર અને બીજો હતો થોમસ મુનરો. બંનેએ જુદા જુદા સમયે અલગ અલગ વિસ્તારોમાં સર્વે કર્યો હતો. ઉત્તર ભારત (ઉત્તર ભારત)નું સર્વેક્ષણ કરનારા લ્યુથરે લખ્યું કે અહીં 97 % સાક્ષરતા છે અને મુનરો, જેમણે દક્ષિણ ભારત (દક્ષિણ ભારત) નો સર્વે કર્યો, તેમણે લખ્યું કે અહીં 100 % સાક્ષરતા છે.

મેકૌલે સ્પષ્ટપણે કહ્યું હતું કે જો ભારતને કાયમ માટે ગુલામ બનાવવું હોય તો તેની સ્વદેશી અને સાંસ્કૃતિક શિક્ષણ પ્રણાલીને સંપૂર્ણપણે તોડી નાખવી જોઈએ અને તેને અંગ્રેજી શિક્ષણ પ્રણાલી સાથે બદલવી જોઈએ જેથી દરેક ભારતીય માનસિક રીતે અંગ્રેજી બની જાય. જ્યારે તેઓ કોન્વેન્ટ શાળાઓ અથવા અંગ્રેજી યુનિવર્સિટીઓ છોડી દેશે, ત્યારે તેઓ અંગ્રેજોના હિતમાં કામ કરશે.

મેકૌલે એક રૂઢિપ્રયોગ વાપરર્યો તેનો મતલબ હતો કે : જેમ અનાજને રોપતા પહેલા ખેતરને સારી રીતે ખેડવામાં આવે તેવી જ રીતે ભારતીયોને બદલવા તેમને અંગ્રેજી શિક્ષણ પ્રણાલીમાં લાવવા જોઈએ. તેથી જ તેમણે સૌપ્રથમ ગુરુકુળોને ગેરકાયદેસર જાહેર કર્યા. તેણે સંસ્કૃતને ગેરકાયદે જાહેર કર્યું અને ગુરુકુળોને આગ લગાવી. શિક્ષકોને માર માર્યો અને જેલમાં ધકેલી દીધા.

ઇ.સ.૧૮૫૦ સુધી ભારતમાં '૭ લાખ ૩૨ હજાર ગુરુકુળ અને ૭ લાખ ૫૦હજાર ગામડાં હતાં. મતલબ કે લગભગ દરેક ગામમાં ગુરુકુળ હતા અને આ તમામ ગુરુકુળોનો આજની ભાષામાં 'ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓ' તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો. આ ગુરુકુળોમાં ૧૮ વિષયો ભણાવવામાં આવતા અને ગુરુકુળો રાજા દ્વારા નહીં પણ સમાજના લોકો સાથે મળીને ચલાવતા હતા. શિક્ષણ મફત આપવામાં આવ્યું હતું. ગુરુકુળો નાબૂદ કરવામાં આવ્યા બાદ અંગ્રેજી શિક્ષણને કાયદેસર કરવામાં આવ્યું અને કોલકાતામાં પ્રથમ કોન્વેન્ટ સ્કૂલ શરૂ થઈ. તે સમયે તેને 'ફ્રી સ્કૂલ' કહેવામાં આવતું હતું. આ કાયદા હેઠળ કોલકાતા યુનિવર્સિટી, બોમ્બે યુનિવર્સિટી અને મદ્રાસ યુનિવર્સિટી બનાવવામાં આવી હતી. આ ત્રણ ગુલામી યુગની યુનિવર્સિટીઓ હજુ દેશમાં છે!

મેકૌલે તેના પિતાને એક પત્ર લખ્યો હતો. તે એક ખૂબ જ પ્રખ્યાત પત્ર છે, તેમાં તે લખે છે: આ કોન્વેન્ટ શાળાઓ એવા બાળકોને બહાર લાવશે જેઓ ભારતીય જેવા દેખાય છે પરંતુ મગજથી અંગ્રેજી રહેશે. તેઓ તેમના દેશ વિશે કશું જાણશે નહીં. તેઓ તેમની સંસ્કૃતિ વિશે કશું જાણશે નહીં. તેમને તેમની પરંપરાઓ વિશે કોઈ ખ્યાલ રહેશે નહીં. તેઓ તેમના રૂઢિપ્રયોગો જાણતા જાણશે નહીં. જ્યારે આવા બાળકો આ દેશમાં તૈયાર થશે ત્યારે અંગ્રેજો દૂર થશે તો પણ અંગ્રેજી ભાષાઆ દેશ છોડશે નહીં. તે સમયે લખેલા પત્રનું સત્ય આજે પણ આપણા દેશમાં સ્પષ્ટ દેખાય છે. આ કૃત્ય દ્વારા સર્જાયેલ દુ: ખ જુઓ. આપણે આપણી જાતને ઉતરતા અનુભવીએ છીએ જે આપણી પોતાની ભાષા બોલવામાં અને આપણી પોતાની સંસ્કૃતિને ઓળખવામાં શરમ અનુભવે છે. જે સમાજ તેની માતૃભાષાથી અળગો થઈ જાય છે તે ક્યારેય ખીલતો નથી અને આ મેકૌલની વ્યૂહરચના હતી! આજના યુવાનો ભારત કરતાં યુરોપ વિશે વધુ જાણે છે. ભારતીય સંસ્કૃતિને ભૂલી પશ્ચિમી દેશનું અનુકરણ કરે છે.

હવે સમય આવી ગયો છે કે આપણે આપણી મહાન સંસ્કૃતિ અને વારસાને જાગૃત કરીએ અને ફરીથી ભારત સમૃદ્ધ અને સુસંસ્કૃત બનાવીએ.

ગાફેલ