અદાલતનો તિરસ્કાર
અદાલતનો તિરસ્કાર
કોર્ટની રિસેસ દરમિયાન નીચલી કોર્ટના મેજિસ્ટ્રેટની ચેમ્બરમાં પરચુરણ કામોના નિકાલ માટે હેડક્લાર્ક જેમ જેમ ક્રમસર નામો બોલતા જાય છે, તેમ તેમ ચેમ્બરના દરવાજા પાસે ઊભેલો સેવક મોટા અવાજે એ જ નામોનો પોકાર કરતો જાય છે. ચેમ્બર બહારના પેસેજમાં ઊભેલા વકીલો, આરોપીઓ, ફરિયાદીઓ અને સાક્ષીઓ પોતપોતાનાં નામો પ્રમાણે વારાફરતી સહેજ ઝૂકીને, સલામ ભરીને કે બંને હાથ વડે વંદન કરતાં અંદર દાખલ થાય છે. મેજિસ્ટ્રેટ પોતાની ખુરશીને પાછલા બે પાયા ઉપર ટેકવીને તેને આગળપાછળ હડસેલતા જતા, પોતાની ગરદન પાછળ હથેળીઓનાં આંગળાં સામસામાં ભીડાવીને પોતાના માથાને ઉપર નીચે હલાવ્યે રાખતા સિગારેટના કસ ઉપર કસ ખેંચ્યે જાય છે.
છેલ્લા બેએક માસથી કોઈક મોટા શહેરમાંથી બદલી પામીને કસબા જેવા નાનકડા આ શહેરમાં આવેલા એ જજ મહાશયનું નામ છે, નિતનવલરાય. ચાલુ કોર્ટે પોતાની ખુરશીમાં ધીરગંભીર મુદ્રા ધારણ કરીને કેસ ચલાવતા એ ન્યાયાધીશ ચેમ્બરમાં બેઠેલા આ ન્યાયાધીશ પોતે જ હશે તેમ માન્યામાં આવે નહિ. તેમની ચેમ્બરમાં એકલા હોવાની સ્થિતિમાં જ આવી તેમની હળવાશભરી અંગચેષ્ટા, હરકત કે ધૂમ્રપાન સંભવી શકે; પરંતુ અહીં જ્યારે પોતાની ચેમ્બરમાં જ કોર્ટના જેવી જ કાર્યવાહી, ભલે ને પરચુરણ કામો અંગેની હોય, ચાલી રહી હોય ત્યારે તેમના હોદ્દાને અણછાજતા એવા વર્તન સામે સૌ કોઈને પોતાના ચહેરા ઉપર અણગમાનો ભાવ સુદ્ધાં ન આવી જાય તેની સાવચેતી રાખવી પડતી હોય છે; કેમ કે રખે ને કદાચ તેમના સામે અદાલતના તિરસ્કારની કોઈ કાર્યવાહી ન થઈ જાય! કહેવાય પણ છે ને કે સત્તા આગળ શાણપણ નકામું પુરવાર થતું હોય છે!
હવે આ છેલ્લો પોકાર પડ્યો છે, એક એવા નામનો કે જેને સાવ ક્ષુલ્લક કહી શકાય તેવા આરોપસર પોતાના મોટાભાઈ ઉપર મુકાએલા કેસ અંગે જામીન થવાનું છે. કસાએલા શરીરનો બાંધો ધરાવતો, ક્લિનશેવ ગૌર ચહેરાધારી અને સુઘડ વસ્ત્રપરિધાનયુક્ત એવો શિક્ષિત દેખાતો આ પ્રતિભાશાળી યુવાન – જેનું નામ છે, કપિલ અને ચેમ્બરમાં પ્રવેશતાં જ મેજિસ્ટ્રેટ નિતનવલરાયને શરમજનક સ્થિતિમાં નિહાળતાં તેનું યુવાન લોહી ગરમી પકડવા માંડે છે. તેને ઇચ્છા થઈ આવે છે કે પોતે તેમની ખુરશી તરફ ધસી જઈને કશું જ બોલ્યા ચાલ્યા સિવાય તેમના મોંમાંની અર્ધી બળેલી સિગારેટને ખેંચી લઈને ટેબલ ઉપર પડેલી એશટ્રેમાં દબાવી દે! આખા કોર્ટસંકુલમાં કોણ જાણે કેટલીય જગ્યાએ ‘ધૂમ્રપાન કરવાની સખત મનાઈ છે.’ની સૂચનાનું ચિતરામણ કરાવેલું હોવા છતાં કાયદાનું પાલન કરાવવા માટે જવાબદાર એવા આ ન્યાયાધીશના બેજવાબદાર વર્તન સામે પોતે લાચારી અનુભવે છે. અંગ્રેજોએ ભલે ને લાકડાની તલવાર વીંઝીને ભારત ઉપર રાજ્ય કર્યું હોય તેમ છતાંય અધિકારીઓ તરીકેની તેમની શિસ્ત બેનમૂન હતી, તેવું તેણે વૃદ્ધો પાસેથી સાંભળ્યું હતું અને પુસ્તકોમાં વાંચ્યું પણ હતું.
હેડક્લાર્કે સાહેબને આ કામ અંગેની વાત સમજાવી દીધા પછી કાર્યવાહી આરંભાય છે :
‘હંઅ… તો મિ. કપિલ, તમે તમારા ગુનેગાર મોટાભાઈના જામીન થાઓ છો, કેમ ખરું ને?’ મેજિસ્ટ્રેટે શરૂ કર્યું.
‘જી, સાહેબ. પણ ગુનેગાર મોટાભાઈનો નહિ, પણ આરોપી કે તહોમતદાર મોટાભાઈનો જામીન થાઉં છું.’
‘શું જમાનો આવ્યો છે ? મોટોભાઈ ગુનો કરે અને નાનોભાઈ જામીન થવા આવે!’ કપિલની વાતને અવગણીને મેજિસ્ટ્રેટ બોલી બેસે છે.
‘માફ કરજો સાહેબ, નાના મોંઢે મોટી વાત લાગશે; પણ આપ સાહેબ મારી વાત સમજ્યા નથી લાગતા!’
‘કઈ વાત ? જરા ફરી સમજાવશો, મિ. જુવાનજી!’ મેજિસ્ટ્રેટના હોઠ જરા કંપે છે અને અવાજમાં સત્તાવાહી રણકારો આવી જાય છે.
‘પહેલાં તો ‘મિ. જુવાનજી’ નહિ, પણ ‘મિ. કપિલ’ એમ સંબોધવા વિનંતી છે. અમારા લોકોમાં ‘જુવાનજી’ કે ‘જવાનજી’ નામ હોય છે! બીજી આપને ન સમજાએલી મારી વાત એ કે મારા પિતાતુલ્ય એવા મોટાભાઈને આપ કેસ ચલાવવા પહેલાં ગુનેગાર તરીકે ઓળખાવો છો, તેનું મને પારાવાર દુ:ખ થાય છે. એટલે ફરીવાર પુનરાવર્તન કરીને વિનંતી કરું છું કે આપ માત્ર મારા મોટાભાઈને જ નહિ, પણ જે જે લોકોના કેસ આપની કોર્ટમાં ચાલી રહ્યા છે તે સર્વેને આરોપી કે તહોમતદાર તરીકે સંબોધો. વળી વાત રહી, નાનાભાઈએ મોટાભાઈના જામીન થવા અંગેની ! હવે જો કાયદામાં એની મનાઈ હોય, તો કાં તો અમે બીજો જામીન લાવીએ અથવા આપ જણાવો તેટલી રોકડી રકમ જમાનત પેટે ભરી દઈએ. આજે શનિવાર હોઈ મારે કોઈપણ ભોગે મારા મોટાભાઈને જામીન ઉપર છોડાવવા છે. પોલિસવાળાઓ મોટી રકમની રોકડી કરવા માટે આરોપીની ધરપકડ શનિવારે જ કરવાની મોડસ ઓપરેન્ડી અજમાવતા હોય છે, જેની આપને પણ ખબર હશે જ!’ કપિલના અવાજમાં મક્કમતા અને આક્રોશ વર્તાય છે. મેજિસ્ટ્રેટ પરત્વેનો ધૂમ્રપાન અંગેનો ધૂંધવાએલો ગુસ્સો હવે પ્રગટ થઈ જાય છે.
‘અરે… અરે મિ. કપિલ, તમે કોની આગળ શું બોલી રહ્યા છો તેનું ભાન છે કે નહિ ? ભલા માણસ, કોર્ટના તિરસ્કારની કલમ લાગી જશે અને તમારું કામ ખોરંભે પડી જશે.’ વાતાવરણ બગડતું અટકાવવા હેડક્લાર્ક મિ.મહેતા વચ્ચે દરમ્યાનગીરી કરે છે.
‘તો તમે પણ તમારા સાહેબની તરફદારી કરીને મારું કામ ખોરંભે પડી જવાની મને આડકતરી રીતે ધમકી આપી રહ્યા છો, એમ ને!’ કપિલ હેડક્લાર્ક તરફ ફરીને કડકાઈથી વાત કરે છે.
મેજિસ્ટ્રેટ નિતનવલરાય ધુઆંપુંઆ થતા ખુરશીમાંથી ઊભા થઈ જઈને હેડક્લાર્ક સામે જોતાં બોલી ઊઠે છે, ‘અદાલતના તિરસ્કારની કલમ લાગી જશે નહિ, પણ લાગી ગઈ જ છે. મિ. મહેતા, પોલિસને બોલાવો.’
‘પોલિસને શા માટે બોલાવવી પડે છે?’
‘તારી ધરપકડ કરવા!’
‘અરે સાહેબ, પણ પોલિસે ધરપકડ કરીને મને આપની સમક્ષ હાજર કરવાનો એમ ને ! પરંતુ જોતા નથી કે હું આપની સામે હાજર જ છું!’
‘આમ તું આઝાદ મારી સામે ઊભો હોય તેમ નહિ, તારા હાથોમાં બેડીઓ હોવી જરૂરી છે!’
‘વાહ, કાયદાના રખેવાળ સાહેબ, વાહ ! છાપાંઓમાં તો વાંચ્યું છે કે ખાસ કિસ્સાઓ સિવાય હાથમાં બેડીઓ સાથે આરોપીને જો પોલિસ કોર્ટમાં હાજર કરે તો પોલિસનું આવી બને અને આપ મને બેડીઓ પહેરાવવા માગો છો!’
‘તું મારા ઉપર હુમલો ન કરી બેસે એટલે જ તો!’
‘તો પોલિસ મને બાવડેથી પકડી રાખી પણ શકે છે, એમાં બેડીઓ પહેરાવવાની જરૂર હોય ખરી?’
‘ઈશ્વરને ખાતર કપિલ તું સાહેબ સાથે ઝઘડો ન કર. સાહેબ, આ યુવાનિયાઓનો લિડર બનીને સરકારી ખાતાંઓમાં વ્યાપેલો ભ્રષ્ટાચાર, ફરજો પ્રત્યેની બેદરકારી, સરકારી બાબુઓની લોકો સાથેની તોછડાઈ, કામો ઠેબે ચડાવવાની તેમની આડોડાઈ વગેરે સામે જ્યારથી જંગે ચઢ્યો છે; ત્યારથી તેનું વર્તન સાવ આવું થઈ ગયું છે. જુવાન લોહી છે ને સાહેબ ! તેની વતી હું માફી માગું છું. આજે આપને મારા જામીન ન આપવા હોય તો પણ ભલે, હું બે રાત જેલમાં કાઢી નાખીશ અને સોમવારે બીજા જામીનની તજવીજ કરાવીશ. મારા ભાઈ ઉપર કોઈ કાર્યવાહી ન કરવા વિનંતી કરું છું. તેની કેરિયર ખતમ થઈ જશે!’ મોટાભાઈ રડમસ અવાજે બે હાથ જોડીને કરગરી પડે છે.
‘જુઓ ભાઈ, કાયદાઓને ઘોળીને પી ગએલા આવા નોકરશાહોને ‘ભઈસાબ’ કહેશો તેમ વધારે સ્વછંદ બનશે. એમને તો કાયદા વડે જ સીધા કરવા પડશે. હવે, તમે જો મારી અને આ સાહેબની વચ્ચે ચાલતી વાતચીતમાં દખલગીરી કરશો, તો હું નહિ સાંખી લઉં. તમે હાલ જ બહાર નીકળી જાઓ.’ વળી મેજિસ્ટ્રેટ તરફ ફરતાં કપિલે કહ્યું, ‘હવે બોલાવો સાહેબ, તમારા પોલિસને હાથકડીઓ સાથે; અને હું જોઉં છું કે તે મને કેવી રીતે હાથકડી પહેરાવે છે ! હાલ સુધી હું આપને ‘આપ’ અને ‘સાહેબ’થી સંબોધતો આવ્યો છું; તે મારી મજબૂરી નહિ, પણ સજ્જનતા છે ! હવે મૂળ વાત ઉપર આવીને મારા ઉપર અદાલતના તિરસ્કારની કાર્યવાહી કરીને નિયત દંડ અને કોર્ટ ઊઠતાં સુધીની સજા ફરમાવી દો એટલે વાત થાય પૂરી. ભલે મારી કેરિયર શરૂ થવા પહેલાં ખતમ થઈ જાય, પણ આપને હું સુપ્રિમ કોર્ટ સુધી છોડીશ નહિ. હજુ મને ન્યાયતંત્ર ઉપર પૂર્ણ વિશ્વાસ છે. તમારા મારી સાથેના બેહુદા વર્તન ઉપરાંત તમે કોર્ટસંકુલમાં ધૂમ્રપાન કરી રહ્યા છો એ આરોપનો પણ આપે સામનો કરવો પડશે. આપના સામેની કાર્યવાહી સામે મારે બહારના કોઈ સાક્ષીની જરૂર નહિ પડે, આપના હેડક્લાર્ક જ મારા માટે પૂરતા છે ! હું જોઈશ કે તેઓશ્રી કોની તરફેણ કરે છે!’
હેડક્લાર્ક નિતનવલરાય સાહેબને હાથ જોડતાં ગભરાએલા અવાજે વિનંતી કરે છે, ‘સાહેબ, હવે આ વાત વધારે ન ખેંચાય તેમાં જ આપણી ભલાઈ છે. બોલો ભાઈ, તમે દારપણાનો દાખલો લાવ્યા હોવ તો મને આપો અને તમારા ભાઈના જામીન મંજૂર થઈ જ ગયા છે, એમ માનીને મોટાભાઈને ખુશીથી ઘરે લઈ જાઓ.’
‘મિ. મહેતા, મેજિસ્ટ્રેટ તમે છો કે હું ? એય રામસિંગ, પ્રોસીડીંગ લખવા સ્ટેનોને બોલાવી લાવ. મિ. કપિલ, અદાલતના તિરસ્કાર બદલ તમને પાંચસો રૂપિયાનો દંડ ફટકારું છું અને કોર્ટ ઊઠતાં સુધીની સજા તો ખરી જ.’
દરવાજા પાસે ઊભેલો પટાવાળો રામસિંગ હેબતાઈ જાય છે અને એ આશા રાખે છે કે સાહેબ ઠંડા પડી જઈને પોતાનો નિર્ણય બદલી નાખે.
કપિલ હેડક્લાર્ક સામે ફરીને તેમના ટેબલ ઉપર પાંચસો રૂપિયાની નોટ મૂકી દેતાં કહી દે છે, ‘નિયમ અનુસાર અપીલમાં જવા પહેલાં દંડ તો ભરી જ દેવો પડે, માટે પાવતી ફાડો અને સ્ટેનોને પ્રોસીડીંગમાં એમ લખવાનું જણાવી દો કે આરોપી અપીલમાં જવાનો હોઈ સજા મોકુફ રાખવામાં આવે છે.’
હેડક્લાર્ક મિ. મહેતા ફરીવાર મેજિસ્ટ્રેટ સાહેબને વિનંતિ કરે છે કે ‘સાહેબ, હવે વાત પડતી મૂકો અને જામીન મંજૂર કરી દો. હવે જો આ મામલો આગળ વધશે તો મારે તાજના સાક્ષી તરીકે સંડોવાવું પડશે અને અહીં જે કંઈ બન્યું છે તે મારે કહેવું જ પડશે. આ લોકોનું NGO મજબુત છે અને તેમણે સરકારી ખાતાંઓમાં તરખાટ મચાવી દીધો છે. આપ તો છાપાં જ વાંચતા નથી અને અહીં નવાસવા બદલી પામીને આવ્યા હોઈ આ જુવાનિયાઓની ધાકની આપને ખબર નથી.’
મેજિસ્ટ્રેટ મિ. નિતનવલરાય ઢીલા પડી જાય છે અને જામીન મંજૂર થઈ ગયા બદલના હસ્તાક્ષર કરી દે છે. એકદમ યુ-ટર્ન લેતાં તેઓશ્રી બોલી ઊઠે છે, ‘સોરી મિ. કપિલ, આઈ એમ એક્સ્ટ્રીમ્લી સોરી !’
‘જુઓ સર, હવે આ બધાનો કોઈ અર્થ સરતો નથી. તમારું સ્ટિંગ ઓપરેશન થઈ ચૂક્યું છે. મારા ખિસ્સાની બોલપેનમાંના માઈક્રો હીડન કેમેરામાં આ સઘળી વિડિયોગ્રાફી થઈ ગઈ છે.’
નજીકના જ ટેબલ ઉપર બેઠેલા હેડક્લાર્ક મિ. મહેતા એક્દમ ચીલઝડપ કરતા કપિલના ખિસ્સામાંની બોલપેન ઝૂંટવી લે છે.
કપિલ કોઈપણ જાતનો પ્રતિકાર કર્યા વગર મલકતા મુખે માત્ર એટલું જ કહે છે, ‘મિ. મહેતા, જાઓ એ બોલપેન તમને બક્ષિસ કરું છું; તમને લખવામાં ખપ લાગશે. બાકી આપ સાહેબો સાવ નિશ્ચિંત રહી શકો છો, કેમ કે મેં કહ્યું તેવું કોઈ સ્ટીંગ ઓપરેશન કરવામાં આવ્યું નથી કે જેનાથી આપની પ્રતિષ્ઠાને હાનિ પહોંચે કે આપને નોકરીથી હાથ ધોઈ નાખવા પડે.
મારો ટૂંકમાં પરિચય આપું તો હું અમદાવાદના નાણાંકીય સંસાધન વગર ચાલતા ‘ભ્રષ્ટાચાર નિર્મૂલન ટ્રસ્ટ’ એવા NGO નો કાર્યકર છું. અમારા ટ્રસ્ટની કાર્યરીતિને ટૂંકમાં સમજાવું તો અમે ‘ભ્રષ્ટાચારને ધિક્કારો, ભ્રષ્ટાચારીને નહિ’ના આદર્શને વરેલા છીએ અને જે તે ભ્રષ્ટાચારીને આત્મસુધારણા માટે એક તક આપતા હોઈએ છીએ. અમારો કાર્યક્ર્મ ચાર સ્તરમાં વહેંચાયેલો છે: ભ્રષ્ટાચારીઓને શોધવા, બિનનુકસાનકારક ઓપરેશન હાથ ધરીને તેમને બચવાની એક તક આપવી, જે તે ભ્રષ્ટાચારીમાં પરિવર્તન આવ્યું છે કે નહિ તેની ખાત્રી કરવી અને છેલ્લે સુધરવા ન માગતા ભ્રષ્ટાચારીને કાનૂની પ્રક્રિયા દ્વારા સખ્ત સજા કરાવવી. હવે આપને પસંદગી કરવાની રહે છે કે આપે હવે પછી આપે છટકાની કોઈ પ્રક્રિયામાં સપડાઈને બદનામી સાથે આપના કુટુંબને પાયમાલ થવા દેવું છે કે નાગરિકોમાં આપે માનસન્માન પ્રાપ્ત કરવાનું છે! સમાપને એટલું જ કહેવાનું કે આપ આપનો આ અનુભવ અન્યો સાથે જરૂર શેર (Share) કરશો કે જેથી ભવિષ્યે અમારો કાર્યબોજ થોડોક હળવો થાય. આ કાર્ય પરોક્ષ રીતે અમારા ટ્રસ્ટનું એક સેવાકીય કાર્ય ગણાશે.’
ન્યાયાધીશશ્રી નિતનવલરાય આંખમાં ઝળહળિયાં સાથે કપિલ સાથે હાથ મિલાવતાં બોલી નાખે છે, ‘મિત્ર, સર્વપ્રથમ તો હું મારી જાતને સદ્ભાગી ગણું છું કે તમારો કેસ છેલ્લો હોવાના કારણે ચેમ્બરમાં મારા અંગત સ્ટાફ સિવાય અન્ય કોઈ હાજર નથી, નહિ તો મારી શી ઈજ્જત રહેત! હું મારા તુમાખીપણા, પૂર્વગ્રહ, ધૂમ્રપાન અને ક્ષુલ્લક ટીકાટિપ્પણીના દોષોને સ્વીકારું છું. સાચે જ તમે મારી આંખ ખોલી છે અને મારી સાન ઠેકાણે લાવી દીધી છે. આપણા દેશનું ન્યાયતંત્ર એ જ એવું સ્થાન છે કે જ્યાં નાગરિકો આશા સેવતા હોય છે કે તેમને ન્યાય મળી રહેશે. સત્તાનો દુરુપયોગ એ પણ એક ભ્રષ્ટાચાર જ છે. ખરે જ તમારા જેવા યુવાનો જ આપણા દેશને ગૌરવ અપાવશે. છેલ્લે મારી અણછાજતી હરકત બદલ હું દિલગીરી વ્યક્ત કરું છું.’
આમ ચેમ્બરમાં ભાવભર્યું દૃશ્ય સર્જાઈ જાય છે.