આકાશ કુસુમવત્

એ રવિવારનો દિવસ હોવા છતાં જિલ્લા ક્લેક્ટરશ્રી વસાવડાના અધ્યક્ષપદે રચાએલા એ વિશેષ કાર્ય દળ દ્વારા શહેરની કેટલીક ખાણીપીણીની જગ્યાઓ, નાનાંમોટાં કારખાનાં, રેલવે સ્ટેશન અને બસસ્ટેન્ડ જેવાં નિર્ધારિત સ્થળોએ આખા દિવસ દરમિયાન દરોડા પાડવાનો કાર્યક્રમ હતો. એ દરોડાઓ થકી બાળમજૂરી કરતાં બાળકોને મુક્ત કરાવીને કે પકડી લઈને તેમને ઓબ્ઝર્વેશન હોલ ખાતે મોકલી આપવાનાં હતાં અને જવાબદારો સામે કાનૂની કાર્યવાહી કરવાની હતી. આ સમગ્ર કાર્યવાહીની મુખ્ય જવાબદારી બાળસુરક્ષાગૃહનાં સુપ્રિન્ટેન્ડેન્ટ શ્રીમતી જ્યોતિબહેન જાનીએ નિભાવવાની હતી. તેમની આ કામગીરીમાં સહાયભૂત થવા માટે જુવિનાઈલ બોર્ડના સભ્યો ઉપરાંત લાગતાંવળગતાં ખાતાંઓના અધિકારીઓ અને તેમનાં ખાતાંઓનાં વાહનોનો જંગી કાફલો સામેલ હતો.

રેલવે સ્ટેશનના મધ્યસ્થ પ્રવેશદ્વારની સામે જ ઊભેલી જીપગાડીના સ્ટીઅરીંગ પર ક્લેક્ટરશ્રી વસાવડા અને તેમની ડાબી બાજુએ જ્યોતિબહેન બેઠેલાં હતાં. જીપનો ડ્રાઈવર ગાડી પાસે અદબ વાળીને ઊભેલો હતો. બાળમજૂરીનો ભોગ બનેલાં અને સ્વરોજગારી કરતાં એવાં નાની વયનાં બાળકોને પકડીપકડીને કેજ્યુઅલ કોન્ટ્રેક્ટ ઉપર હાજર રાખવામાં આવેલી કોર્પોરેશનની સીટી બસોમાં બેસાડવામાં આવી રહ્યાં હતાં. પકડવામાં આવતાં એ સગીરોનાં કુમળાં માનસો ઉપર અપરાધભાવની કોઈ નકારાત્મક અસરો ન પડે તે માટે પોલિસની ડબ્બાગાડીઓને ઉપયોગમાં લેવામાં આવી ન હતી. વળી પોલિસ વડાઓએ અને પોલિસમેનોએ સાદા પોશાકમાં જ પોતાની ફરજ બજાવવાની હતી.

જીપગાડીના વિન્ડશિલ્ડમાંથી જ્યોતિબહેને જોયું તો દરોડો પાડનારા એક અધિકારી પોતાના બંને હાથોએ બે છોકરાઓને બાવડેથી પકડીને રેલવે સ્ટેશનના પ્રવેશદ્વારનાં પગથિયાં ઊતરી રહ્યા હતા. એ છોકરાઓને જોતાં જ જ્યોતિબહેનથી સહજ રાડ નંખાઈ ગઈ અને જીપગાડી પાસે ઊભેલા ડ્રાઈવરને દોડાવ્યો કે જેથી પેલા છોકરાઓને પેલી બસમાં ન બેસાડતાં તેમની પાસે લાવવામાં આવે.

વસાવડા સાહેબે પ્રશ્ન કર્યો, ‘કેમ કોઈ ઓળખીતા છોકરાઓ છે કે શું ?’

‘હા, પેલો નાનો દેખાય છે તે મારી એક કોલેજકાળની જિગરી બહેનપણીનો દીકરો છે અને તેનાથી સહેજ મોટો છે તે તેનો કદાચ પિત્રાઈ ભાઈ છે !’

‘સુખી ઘરના લાગતા હોવા છતાં તેઓ શા કારણે પકડાયા હશે ? આપણા માણસોની કોઈ ભૂલ તો નહિ થઈ હોય !’

‘હા, મને પણ એમ જ લાગે છે. મારી બહેનપણીના પતિ મધ્ય પૂર્વમાં મસ્કત ખાતે પુરાણી ચીજવસ્તુઓના વેપારનો એક મોટો શોરૂમ ધરાવે છે. આપણી ધારણા ખોટી પડે તો આપણે માનવું રહ્યું કે આ છોકરાઓનો કેસ બાળમજૂરી કે બાળસ્વરોજગારી સિવાયની અન્ય કોઈ કેટેગરીમાં પડતો હોવો જોઈએ !’ આમ કહેતાં જ્યોતિબહેને પોતાની બહેનપણી સલમાને તેના પતિ સાથે જલ્દીથી રેલવે સ્ટેશને આવી જવાની મોબાઈલથી જાણ કરી દીધી.

‘બેટા સાહિલ, તેરે સાથવાલા યહ લડકા કૌન હૈ ? ઔર, આપ દોનોં ક્યોં પકડે ગએ હો ?’ સાહિલના માથે હાથ ફેરવતાં જ્યોતિબહેને પૂછ્યું.

રડમસ અવાજે સાહિલ બોલ્યો,’આન્ટી, યહ મેરા ચચેરા ભાઈ મુસ્તકીમ હૈ ઔર હમ દોનોં સ્ટેશનપે બુટપોલિશ કરતે થે. હમેં માલુમ નહિ હૈ કિ હમ ક્યોં પકડે ગએ હૈ !’

‘બુટપોલિશ ?’ જ્યોતિબહેન કંઈક આગળ પૂછવા જાય તે પહેલાં વસાવડા સાહેબે તેમને ઈશારાથી અટકાવી દીધાં.

વસાવડા સાહેબે પોતાની પાસેની મિનરલ પાણીની બોટલમાંથી બંને છોકરાઓને પાણી પાયું અને તેમને જીપગાડીના પાછલા ભાગે બેસી જવાનું કહ્યું. પ્રથમ વર્ગનાં આ બંને અધિકારીઓ સક્ષમ અને પ્રમાણિક હતાં અને તેઓ કોઈ પક્ષપાત કરતાં હોય તેમ માનવાને કોઈ કારણ ન હતું, કેમ કે જે તે કેસની ગુણવત્તાને અનુલક્ષીને જરૂરી બાંધછોડ કરવાની તેમને કાયદાકીય રીતે સત્તા હોય છે અને તે અન્વયે તેઓ આ કેસને રેકર્ડ ઉપર લેવા માગતાં ન હતાં.

થોડી જ વારમાં સલમા અને ફિરોજ પોતાની લક્ઝુરિયસ કારમાં આવી પહોંચ્યાં. તેમની સાથેની પ્રાથમિક વાતચીતમાંથી જાણવા મળી ગયું હતું કે સ્કૂલે જતા એ બંને છોકરાઓને શિક્ષારૂપે બુટપોલિશનું કામ કરવાની ફિરોજે ફરજ પાડી હતી.

વાત જાણે એમ બની હતી કે થોડાક દિવસો માટે વતનમાં આવેલા ફિરોજે એ બંને છોકરાઓને ખિસ્સાખર્ચી માટે દર મહિને નિયમિત આપવામાં આવતા પૈસા ઉપરાંતના વધારાના સો સો રૂપિયા એમ કહીને આપ્યા હતા કે તેઓ પોતાની પાસે એ રકમ અનામત રાખે કે જેથી આકસ્મિક સંજોગોમાં તેમને ભવિષ્યે કામ લાગે. ઉનાળુ વેકેશન હતું અને એ વાલીડાઓએ એ રકમને અર્ધા જ દિવસમાં વેડફી નાખી હતી. નાણાંકીય શિસ્તના આગ્રહી એવા ફિરોજે એ બંનેને બુટપોલિશનો સામાન લાવી આપીને તેમને કમાવા મોકલી દીધા હતા. સુખવૈભવ અને લાડકોડમાં ઊછરેલા આ છોકરાઓને બુટપોલિશની કામગીરી બજાવવાનો ભારે ડોઝ એટલા માટે આપવામાં આવી રહ્યો હતો કે જેથી તેમને ભાન થાય કે પૈસો કેવી રીતે કમાઈ શકાય છે ! આમ છતાંય તેમને એ હૈયાધારણ આપવામાં આવી હતી કે તેમણે માત્ર ધંધા માટેની સામગ્રીનું ખર્ચ અને પેલા વેડફેલા બસો રૂપિયા જેટલું જ કામ કરવાનું હતું, એનાથી વિશેષ નહિ.

વસાવડા સાહેબે પોતાના ડ્રાઈવરને બંને છોકરાઓને થોડેક દૂર લઈ જવાની સૂચના આપી દીધી, એટલા માટે કે એ છોકરાંઓની હાજરીમાં સલમા અને ફિરોજને કંઈ કહેવામાં આવે તે વ્યાજબી ન હતું.

‘મિ. ફિરોજ, તમારાં સંતાનોને તમે ભલે સારા આશયે સજા ફરમાવી હોય, પણ બાળસુરક્ષા માટેના પ્રવર્તમાન કાયદાઓ અનુસાર તમને દંડ કે કોર્ટ ઊઠતાં સુધીના સમય માટેની હળવી સજા પણ થઈ શકે ! તમારા આ પ્રકારના વર્તનથી બાળક પોતાના સ્વમાનભંગની લાગણી અનુભવે અને મનોવિજ્ઞાનના પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોતાં તે પોતાનું નકારાત્મક વલણ અખત્યાર કરી બેસે અને આમ લાંબા ગાળે તેનામાં સ્વભાવગત અને ચારિત્ર્યવિષયક અનિચ્છનીય પરિણામો પણ આવી શકે !’

‘પણ સર, એ બંનેને તેમની ભૂલની પ્રતીતિ કરાવવામાં આવી હતી અને તેમણે સ્વેચ્છાએ એ સજા સ્વીકારી હતી !’

‘સગીર વયમાં કરવામાં આવેલી બાળકોની કબુલાતો, બાંહેધરીઓ કે સાક્ષીઓને કાયદો પ્રમાણભૂત ગણતો નથી હોતો. હવે, કોઈ લાંબી ચર્ચાને હાલમાં અવકાશ નથી. જ્યોતિબહેન તમારા સંબંધી છે અને ફરી કોઈવાર તમારે તેમને મળવાનું થશે ત્યારે તે આ બધી વાતો તમને સમજાવશે, કેમ કે બાળસુરક્ષાની જાળવણી માટેના ખાતાનાં તેઓ અધિકારી છે અને મારા કરતાં વિશેષ સારી રીતે માબાપની સંતાનઉછેર માટેની જવાબદારીઓને તેઓ સમજાવી શકશે. હવે તમે તમારાં સંતાનો સાથે ઘરે જઈ શકો છો.’

* * *

બીજા રવિવારે સવારે ફિરોજ અને સલમા ચાનાસ્તો પતાવીને ડ્રોઈંગરૂમમાં સમાચારપત્ર વાંચી રહ્યાં હતાં. સાહિલ તેમના ઘરથી થોડેક જ દૂર રહેતા મુસ્તકીમના ઘરે રમવા ગયો હતો. એટલામાં કોલબેલ વાગી અને દરવાજો ખોલતાં જ સલમાએ જોયું તો સામે સ્મિતમઢ્યા ચહેરે પોતાની સાહેલી જ્યોતિ અને તેના પતિ સુરેશકુમાર ઊભેલાં હતાં.

આગલા રવિવારની ઘટનાના સંદર્ભે ચર્ચા કરવાના ખાસ પ્રયોજનથી આવેલાં જ્યોતિબેને ઔપચારિક વાતચીત પછી મૂળ વાતે આવતાં કહ્યું, ‘સલમા, તમે લોકો નસીબદાર છો કે ગયા રવિવારનો મામલો આસાનીથી પતી ગયો. પશ્ચિમના દેશોમાં બાળશોષણ અંગેના કાયદાઓ એટલા બધા કડક હોય છે કે આટલી સરળતાથી બાળકો પાછાં ન મળી શકે. જુવિનાઈલ (Juvenile) અદાલતોમાં કેસ મુકાયા પછી માબાપો દ્વારા કેટકેટલી બાંહેધરીઓ અપાય ત્યારે જ બાળકો પરત મળી શકે !’

‘તમારી વાત સાચી છે, જ્યોતિબેન; પણ, અમારા સાંભળવામાં આવ્યું છે કે વિદેશોમાં વિદ્યાર્થીઓ ભણવા સાથે કમાણી (Earning with Learning) કરી શકતા હોય છે એ વાત ખરી ?’ સાહિલે પૂછ્યું.

જ્યોતિબેને પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું, ‘હા, ખરી વાત છે; પરંતુ, ઉંમરને લગતા કાયદાનું પાલન તો ત્યાં પણ થતું જ હોય છે. એ સિવાયનાં અન્ય ધોરણો કે માપદંડોની જાળવણી પણ કરવી પડતી હોય છે; જેમ કે, વધુ પડતા શ્રમવાળું કાર્ય ન હોવું, કામકાજના સ્થળનું વાતાવરણ તંદુરસ્તીને હાનિકારક ન હોવું, વેતનધારા મુજબનું પૂરતું વેતન હોવું, કામ નિશ્ચિત કલાકો પૂરતું મર્યાદિત હોવું વગેરે.’

‘જ્યોતિ, એ બધી બાબતો વિષે તો તેઓ ઈન્ટરનેટ ઉપર શોધ ચલાવીને માહિતી મેળવી શકશે. પણ, તું ખરેખર જે કામે આવી છે તે પતાવી દે, નહિ તો પાછી ભૂલી જઈશ.’ સુરેશકુમારે કહ્યું.

‘થેંક્સ, સુરેશ. હા, તો ફિરોજભાઈ, ગયા રવિવારે તમારા લોકોના ચાલ્યા ગયા પછી વસાવડા સાહેબે પોતાનો વિચાર બદલતાં સૂચન કર્યું હતું કે આ કેસને રેકર્ડ ઉપર તો લેવો જ પડશે. આમ આ કાર્યવાહીના ભાગરૂપે વાલીનો બાંહેધરીપત્ર અને બાળકો મળ્યાની પહોંચ ઉપર તમારે સહીઓ કરી આપવી પડશે.’ જ્યોતિબેને કહ્યું.

કાગળોમાં નિશાની કરેલી જગ્યાએ જ્યારે ફિરોજની સહીઓની કામગીરી ચાલી રહી હતી, ત્યારે જ્યોતિબેને સલમાને પોતાની જિજ્ઞાસા સંતોષવા ખાતર પૂછ્યું, ‘અલી, એ તો તેં અમને જણાવ્યું જ નહિ કે છોકરાઓને તે દિવસે કેવાકેવા અનુભવો થયા હતા ?’

સલમાએ સ્મિત કરતાં જણાવ્યું કે, ‘તેમની વાતો સાંભળીને અમે તો હસીહસીને બેવડ વળી ગયાં હતાં. કોઈકે તેમને સુખી અને સંસ્કારી કુટુંબના છોકરાઓ ગણાવ્યા હતા તો કોઈકે તેમને ઠગ (Fraud) તરીકેનું લેબલ આપી દીધું હતું. કોઈકે તેમને ભણતા વિદ્યાર્થીઓ સમજીને તેમને સ્વાવલંબી હોવાનું પ્રમાણપત્ર આપીને બુટપોલિશના બેત્રણ રૂપિયાના બદલે દસવીસ રૂપિયા આપ્યા હતા, તો વળી કેટલાકે કુમળા છોકરાઓને આવા કામ માટે મોકલવા બદલ તેમનાં માબાપને ફિટકાર આપ્યા હતા ! તેમનો સુઘડ પોષાક અને તેમની બોલચાલની સભ્ય ભાષાના કારણે પોલિસમેનોએ અને સ્ટેશનના સાહેબોએ તો તેમને સારી એવી કમાણી કરાવી આપી હતી ! બંને અંગ્રેજી માધ્યમમાં ભણતા હોઈ શિક્ષિત ગ્રાહકો સાથે તેઓ ઈંગ્લીશમાં વાતચીત કરતા હતા. તેમણે અમારી ઊલટતપાસના પ્રશ્નોના જવાબમાં કહ્યું હતું કે બુટપોલિશની કામગીરીમાં તેમને માનઅપમાનની કોઈ લાગણી થઈ ન હતી. ઊલટાનું તેમણે સ્વીકાર્યું હતું કે તેમને જે સજા આપવામાં આવી હતી તેના માટે તેઓ લાયક હતા !

તેમણે એ પણ કબૂલ્યું હતું કે તેમનો આ અનુભવ તેમને જિંદગીભર યાદ રહેશે. તેમણે અમને ખાત્રી આપી હતી કે તેઓ જીવનમાં કદીય બેઈમાની કરશે નહિ અને મહેનતમજૂરીનું કોઈપણ જાતનું કામ કરતાં કોઈ શરમ પણ અનુભવશે નહિ. બંને જણાએ હર્ષભેર જણાવ્યું હતું કે તેમને આ જાતનો અનુભવ આપવા બદલ તેઓ ફિરોજનો જેટલો આભાર માનશે તેટલો ઓછો જ ગણાશે. છેલ્લે તો તેઓ ખડખડાટ હસતા એવું બોલ્યા હતા કે તેમનો એવો ધીકતો ધંધો શરૂ થઈ ગયો હતો કે જો તેમને પકડી લેવામાં ન આવ્યા હોત તો સાંજ સુધીમાં તો તેઓ પાંચસોસાતસો રૂપિયાની કમાણી આસાનીથી કરી શક્યા હોત !’

સલમાની છોકરાઓના ભાવપ્રતિભાવોની વાતો સાંભળીને જાનીદંપતી એવું ખુશખુશાલ બની ગયું હતું કે નાસ્તા માટેની દરખાસ્તનો તેમણે પ્રેમપૂર્વક અસ્વીકાર કર્યો. આમ છતાંય ઔપચારિક સરભરા માટે સલમાએ લીલી દ્રાક્ષની પ્લેટ ટિપોઈ ઉપર મૂકી દીધી અને ચાલુ વિષયને આનુષંગિક વિશેષ ગંભીર ચર્ચાઓનો દૌર ચાલુ રહ્યો. બાળઉછેર અંગેની સમસ્યાઓ અને તેના ઉપાયો ચર્ચાયા, બાળશોષણના જટિલ પ્રશ્નો વિશ્વવ્યાપી અને સર્વકાલીન હોવાની વાતનો સ્વીકાર થયો, બાળઘડતરની વાત એકસરખી રીતે અમીરો અને ગરીબોને લાગુ પડતી હોવાનું કબુલાયું. વાતચીત દરમિયાન કોઈએ બિલ ગેટ્સ (Bill Gates)ના આ વિચારોને ટાંક્યા : ‘માબાપોએ સંતાનોને પૂરતું શિક્ષણ આપવું જોઈએ અને તેમની તંદુરસ્તીની કાળજી લેવી જોઈએ, પણ સંતાનોએ મોટાં થયે પોતાના દ્રવ્યોપાર્જનના મામલે તો સ્વતંત્ર જ રહેવું જોઈએ.’; તો વળી અન્યે વોરન બફેટ (Warren Buffett) ના આ વિધાનને સમર્થન આપ્યું :"‘હું મારાં બાળકોને તેઓ જે કંઈ કરવા માગે તે કરી શકે તેટલું સઘળું તેમના માટે પાછળ છોડી જવા માગું છું, પણ એટલું બધું નહિ કે તેઓ કશું જ કરવા ન માગતાં હોય !" આમ સમગ્ર ચર્ચાનો સૂર એ જ રહ્યો કે માબાપે પોતાનાં સંતાનોને આત્મનિર્ભરતા ધારણ કરવા માટેનું શીખવવામાં કોઈ કચાશ રાખવી જોઈએ નહિ.

સઘળી ચર્ચા દરમિયાન મોટા ભાગે ચૂપ બેસી રહેલા સુરેશકુમારે તો પોતાનાં આ વિધાનોથી બધાંને ચોંકાવી દીધાં કે “જો કે હું તો વીજેજનેર છું એટલે તમારાં બધાંની આવી બધી વાતો મારા પલ્લે ઓછી પડે ! પરંતુ, તમારાં બધાંના વિચારમંથનના અંતે મારા મતે એક જ વાત નવનીત રૂપે સપાટી ઉપર તરી આવે છે કે ‘‘દરેક પેઢીએ પોતાનું ધન જાતે કમાવું જોઈએ !’), કેમ ખરું કે નહિ !”

બધાં એક જ અવાજે બોલી ઊઠ્યાં, ‘હા, બસ એ જ !

પરંતુ સુરેશકુમાર તો અસંભવ એવી સઘળી ઊંચા આદર્શોની વાતો ઉપર ઠંડુ પાણી રેડતા હોય તેમ ઊભા થતાં થતાં ઠંડા કલેજે બોલ્યા : “આકાશકુસુમવત્ ! દિલકો બહલાનેકે લિએ ગાલિબી ખયાલ અચ્છે હૈ ! ચાલો, છૂટાં પડીશું ?”

‘અલબત્ત !’

સૌ વિખેરાય છે.