જીવનની ખાઈ

રાતે વાળુ થઈ ગયા પછી આંગણામાં પથ્થરોને મંગાળે દૂધનો તાવડો ચડ્યો.

મહીપતરામ બહુ પોરસીલા આદમી હતા, અને થાણદાર સાથે સરસાઇ કરવાનો એક પણ અવસર ન ચૂકવાની એની જિદ્દ હતી. વળી આગલે જ અઠવાડિયે થાણદારને ઘેર પચીસક માણસોના ચૂરમાના લાડૂ ઊડ્યા હતા. તેનું વેર લેવા એણે આ વખતે ચાલીસ જણાની તૈયારી માંડી દીધી. ને આ તૈયારીનું બહાનું બન્યો ભાણેજ પિનાકી.

"ભાણો ચારમી અંગ્રેજીમાં પડ્યો છે. ને બાપડો બોર્ડિંગનાં કાચાં-દાઝ્યાં બાફણાં ચાવી ચાવી ઘેર આવ્યો છે, એટલે આજ તો ભાણાને મોજ કરાવવી છે."

નોતરા દેવા કારકૂન પાસે ટીપ કરાવવા માટે તેમણે કારકૂનને કહ્યું: "એક નોટ કરી લાવો."

કારકુન કોરા કાગળની એક જાડી નોટ-બૂક સીવીને લાવ્યો.

"આ શું ?"

"નોટ."

"શા માટે ?"

"આપે કહ્યું તું ને... નોટ કરી લાવવાનું ?"

"અરે ડફોળ ! મેં તુંને આવી નોટ બાંધી લાવવા કહ્યું' તું ? કે માણસોની નોંધ કરવા ?"

કારકૂન મૂંગો ઊભો રહ્યો. અમલદારે માથું કૂટ્યું: "આ ગધેડાને બદલવા મેં દસ રિપોર્ટો કર્યા, પણ કમજાતના પેટના ઑફિસવાળાઓ..."

પછી પોતે જ ટીપ કરવા માંડી. એ વખતે અંદરથી પત્નીએ આવીને વચલા કમાડ પર ઊભા રહી, સસરાની સહેજ લાજ કાઢીને સ્વામી પ્રત્યે ધીમે સ્વરે કહ્યું: "સાંભળ્યું ?"

"શું છે ?"

"ત્યાં, એમને પણ કહેવરાવજો."

"કોને !"

"ઓને !" બાઈએ હાથ પહોળાવીને કોઠી જેવી વસ્તુને ઈશારત કરી.

"કોને? એ ઓપાને! લે, હવે જા, વલકૂડી! તું તારું કામ કર."

"અરે, પણ - કહેવું જોવે."

"કહેશું. તારો બાપ મરી જાય તેના કારજ વખતે !"

"હવે તમે સમજો નહિ ને !" બાઈએ ડોળા ફાડ્યા. "તમારે ને એને કજિયો કરવો હોય તો બહાર કરી લેજો. આંહી મારા ઘરમાં તો મારે વહેવાર સાચવવો પડશે. ઘર મારું છે."

"અને મારું ?"

"તમારો વગડો ; જાવ, ધોડાં તગડ્યા કરો."

"સાચું કહે છે, ગગા ! વહુ, સાચું કહે છે." બૂઢાએ પહેલી જ વાર લાગ જોઈને વચન કાઢ્યું. ડોસો વ્યવહારમાં બડો તીરંદાજ હતો. "સાચી વાત. ઘર તારું નહિ ! હો ગગા ! ઘર તો સ્ત્રીનું."

પિનાકી તો બેઠો બેઠો ચોપડીમાં મોં ઢાંકવાનાં પ્રયાસ કરતો હતો. કોણ જાણે કેમ પણ 'ઘર મારું છે' એ મોટીબાનું વાક્ય અને, બીજું, મોટા બાપુને પચાસ વર્ષની વયે પણ 'ગગા' 'મહીપત' વગેરે તોછડા શબ્દોથી બોલાવતા દાદાની હંમેશની મોટીબાની તરફદારી. એ બન્ને વાતો પિનાકીને ગમી ગઈ.

તરત જ પિનાકી જોઈ શક્યો કે મહીપતરામના મોં પરથી રેખાઓ, જે તપેલા ત્રાંબાના સળિયા સરખી હતી, તે કપાળમાં ને કપાળમાં કોણ અણદીઠ ભઠ્ઠીની આંચ થકી ઓગળીને કપાળ જોડે એકરસ બની ગઈ.

"બાળો ત્યારે એનુંય નામ નોટમાં." એણે કઠોર રીતે હસીને કહ્યું.

પિનાકીનાં મોટાબાએ નાની-શી લાજમાંથી સસરા પ્રત્યે માયાળુ નજર નાખતાં નાખતાં ધીરે અવાજે પતિને કહી દીધું: "બાપુ બેઠા છે ત્યાં સુધી તો મારા સારા નસીબ છે; પણ જે દા'ડે બાપુ..."

"તુંનેય તે દા'ડે બાપુ ભેળી ચેહમાં ફૂંકી દેશું; લે, પછી છે કાંઈ ?" મહીપતરામના એ બોલમાં ઊંડી વહાલપ હતી એ ફક્ત એની પત્ની અને દાદા બે જ જણથી સમજી શકાય. સાવજ - દીપડાના મમતાળુ ઘુરકાટનો મર્મ તો રખેવાળો જ પારખી શકે, બીજાંને તો એ બધી ત્રાડોમાં એકસરખું ખુન્નસ જ ભાસે. ને સાવજ-દીપડાનું તેમ જ કેટલાંક માનવીઓનું એવું દુર્ભાગ્ય હોય છે કે એની વાણી હર એક વાતમાં હિંસક સ્વરુપે જ બહાર આવે.

"અરે વહુ !" ડોસો પણ ઠેકડીમાં ભળ્યા: "તમે શીદ ચિંતા કરો છો ? હું તો હજી બાર વરસનો બેઠો છું. એમ તમને રઝળાવીને કયાં જઈશ !"

"લે, બાપુ તો જમને ય પાછો વાળશે !" મહીપતરામે ટોળ કરી.

"અરે ગગા, મસાણખડીમાંથીય ઠાઠડીઓ સળવળીને પાછી આવી છે - જાણ છ ?"

"ત્યારે તો તમારી વહુનેય બાળીને પછી જવાના, ખરું!"

"તો તો હું બહુ નસીબદાર થઈ જાઉં." વહુએ ધીરેથી કહ્યું, એની આંખોમાં પાણી હતાં. એના અવાજમાં કાંચકી પડતી હતી.

"ના રે, મારી દીકરી !" ડોસાનો અવાજ કંઠમાં કોઈ ખૂતેલા લાકડાની પેઠે સલવાઇ જતો હતો. "ઇશ્વર ઇશ્વર કરો. સૌ આબરૂભેર સાથરે સૂઈએ એવું જ મારો શંભુ પાર ઉતારશે આપણું."

"આ એક ભાણો ભડવીર બની જાય ને, એટલે પછી બસ." મહીપતરામે ઉમેર્યું.

*

દૂધપાકના તાવડાને પાણિયારાની ઠંડકમાં ઢાંકીને જ્યારે અમલદારની સ્ત્રી સૂવા ગઈ ત્યારે રાતના એક વાગ્યાની આલબેલ પોકારાતી હતી.

ચાળીસ વર્ષની એ સ્ત્રીનો મજબૂત તો ન કહેવાય પણ મનોબળને કારણે ખડતલ રહી શકેલો બાંધો હતો. ધણીની જોડે રઝળપાટમાં એના વાળ પાંથીની બેય બાજુ એ મૂળમાંથી જ સફેદ બન્યા હતા. એટલે કાળા આકાશમાં શ્વેત આકાશ-ગંગા ખેંચાઈ ગયા જેવી એના માથાની પાંથી લાગતી હતી. મોટો પુત્ર મરી ગયા પછી એણે ગૂઢા રંગના જ સાડલા પહેર્યા હતા; નાકમાં ચૂંક અને પગમાં કડલાં નહોતા ધારણ કર્યાં.

બારેક મહિને પહેલી જ વાર એ આજ રાતે પતિના ઢોલિયા પાસે જઈ ચડી. ગઈ હતી ચોફાળ ઓઢાળવા ભાણાને. બીજા ઓરડામાં જઈ ઓઢાડ્યું, ને ધણી પણ કોણ જાણે કેવી દશામાં સૂતો હશે તે સાંભરી આવતાં ત્યાં ગઈ. નમતી રાતનો પવન વધુ ઠંડક પકડતો હતો.

જરીક સ્પર્શ થતાંની વાર પોલીસ-ધંધો કરનાર પતિ જાગી ગયો. બેબાકળા બની એણે પૂછ્યું: "કોણ છે ?"

"કોઈ નથી; હું જ છું."

"બેશ ને !" ધણી એ જગ્યા કરી આપી.

"કેટલા દૂબળા પડી ગયા છો !" પત્ની એ છએક મહિને ધણીના દેહ પર હાથ લગાડ્યો.

"તારો હાથ ફરતો નથી તેથી જ તો !"

"ઘેર સૂતા છો કેટલી રાત ? યાદ છે ?"

"ક્યાંથી સૂઉં ? વીસ રાત તો મહિનામાં ડિસ્ટ્રીકટ કરવાનો હુકમ છે."

"એ તો હું જાણું છું."

"ને બાકીની દસ રાતે તો કોઈને કોઇક અકસ્માત બન્યો જ હોય."

"આજે કંઈ નહિ બને."

"સાચે જ ?" કહીને મહીપતરામે પત્નીને છાતી પર ખેંચી. ઝાડની કોળાંબેલી ડાળ નાના છોકરાના હાથમાં નમે એમ એ નમી. છાતી પરથી પડખામાં પણ એ એટલી જ સહેલાઈથી ઊતરી ગઈ. એના ઊના નિસાસાએ પડખાનું રહ્યું સહ્યું પોલાણ પણ ભરી નાખ્યું.

"કેમ ?" પતિએ પૂછ્યું.

"કાંઈ નહિ."

"ના; મારા સોગંદ."

"ના, એ તો વહુ બિચારી યાદ આવી ગઈ."

"એ કમનસીબનું અત્યારે નામ ન લે."

"એનો બિચારીનો શો અપરાધ ? દીકરો મૂવો ત્યારે વીસ વરસની જુવાનજોધ : ખરાબે ચડતાં શી વાર લાગે !"

"છોડ એની વાત." ઘણા દિવસ પછીની આવી રાત્રિમાં, કોઈ વખંભર ખાઈ ઉપર તકલાદી પાટિયાંનો જૂનો સેતુ પાર કરતાં કરતાં કડેડાડી બોલતી હોય ભય મહીપતરામે અનુભવ્યો. જીવનની ખાઈ ઉપર પત્નીને એ કોઈ આખરી ટેકાની માફક બાઝી રહ્યા.

ત્યાં તો બહારથી અવાજ પડ્યો: "સા'બ...."

"કેમ ?"

"લાશ આવી છે."

"ક્યાંથી ?"

"ગાલોળેથી."

"કોની છે ?"

"કોળીની."

"ઠીક, ભા! બોલાવો કારકુનને. સળગાવો ઑફિસમાં બત્તી." ઊઠીને એણે કપડા પહેર્યા.