ઇતિહાસના અક્ષરો

'રાખ, રાખ હવે. ટાઢો પહોર છે : ને રાતના આઠ વાગ્યા છે. ત્‍હારા સંસ્કૃત સાહિત્યમાં બધું હતું : રેલ્વે યે હતી ને તારે હતા ! પ્યાલામાંથી પાણી ઢોળે ને ટીપુ યે ન રહે, એમ બુદ્ધિ ઢોળી નાંખી કોઈ કહેશે.'

'કહેનારની બુદ્ધિ ઢોળાઈ ગઈ હશે તો મને એવું કહેશે. હા, અમારે ત્યાં વિમાને હતાં ને વાયરલેસ હતા. ત્રીશેક વર્ષો ઉપર અમારા પુષ્પક વિમાનને કવિની કલ્પના કહી હસતા'તા. આજે હસોને હવે ! હસનારાંનાં ઉપહાસ થયાં. હા-હા ; અમારા સાહિત્યમાં હતું એ આજના યૂરોપ-અમેરિકાનાં સાહિત્યોમાં હજી તો નથી.'

'શું શું યૂરોપઅમેરિકાનાં સાહિત્યોમાં નથી ?'

'વઘારનું અંગ્રેજીશું ? કહે. ઇંગ્રેજી સાહિત્યમાં વઘાર જ નથી-વઘાર.'

'આપણે તો માનસશાસ્ત્ર-અને વિજ્ઞાનશાસ્ત્રની વાતો ચાલે છે. યૂરોપમાં યે માનસશાસ્ત્રનો હજી બાલ્યકાળ છે. આપણે ત્ય્હાં માનસશાસ્ત્ર હતું ?'

'અધ્યાત્મના સાગરની પાળે પશ્ચિમ હજી પગ પ્‍હલાળે છે. જેમ્સ હજી માનસશાસ્ત્રને શરીરશાસ્ત્ર-માંથી જન્માવે છે. માનસશાસ્ત્રનો એડિસન ત્યાં જન્મતાં હજી બે સૈકા જોઈશે. યૂરોપ-અમેરિકામાં લખાયેલાં ઉપનિષદો કિયાં ?'

'ઉપનિષદ નામ સાંભળ્યું છે કે છાપેલું પુસ્તક દીઠું છે ? '

'તો કહેને : યૂરોપરચિત બાઈબલ કે કોરાન કે ધમ્મપદ કે ભગવદ્‌ગીતા કઈ ? યૂરોપ‌અમેરિકાને ખોળે ધર્મસંસ્થાપક કિયો જન્મ્યો ?યૂરોપ‌અમેરિકાને એશિયા જેટલી પવિત્ર ભૂમિ કિયા પયઘમ્બરે માની ? '

' એ તો ખરૂં. યૂરોપમાં પયઘમ્બર જન્મ્યો નથી, કે ધર્મશાસ્ત્ર કો રચાયું નથી.'

'એટલું યે સાચું બોલવાને માટે તને શાબાશ છે. જો, વળી હસતો નહિ હો ! એક સાક્ષર શ્રી કહેતા'તા કે ઇંગ્રેજીમાં હોમ શબ્દ છે એવો ગુજરાતીમાં શબ્દ નથી; કારણ કે આપણે ત્યાં એ ભાવના નહોતી. હસે નહિ તો એમનું ન્યાયબાણ એમને પાછું વાળું. ઇંગ્રેજી ભાષામાં પાપને માટે સુવાંગ શબ્દ છે સીન એવો પુણ્યને માટે સુવાંગ શબ્દ કિયો ? એ સાક્ષરશ્રી એમ કહેશે ખરા કેઅંગ્રેજ પ્રજામાં પાપની ભાવના છે, પુણ્યની ભાવના જ નથી ? ને પોતાની સાક્ષરતાને હસાવશે ? '

અમે બન્દરકાંઠે આવી પહોંચ્યા, અમે બન્ને યે ધર્મ તો ધર્મશાસ્ત્રોની સાથે કબાટમાં મૂક્યો હતો. પણ એમનું કુટુંબ ધર્મશીલ હતું ને દ્વારકા યાત્રાએ જતું હતું. અમે વળાવવા આવ્યા હતા. યાત્રાળુઓને વળાવવા આવવા જેટલો ધર્મ હજી અમારામાં રહ્યો હતો.

પણ એ એમના કુટુંબને વળાવવા આવ્યા હતા ? કે યાત્રાળુઓને ? એ પણ માનસશાસ્ત્રનો ? ત્ય્હારે પ્રશ્ન હતો. માનસશાસ્ત્ર વિકાસ પામશે ત્યારે ઉત્તર આપશે.

'આવ્યા ? આવો, મછવો આગબોટે જવાને અધીરો થયો છે. તમારી જ વાટ જૂવે છે. '

'પણ અમારે કાંઇ આવવું નથી ?'

'એટલું તો મછવો પણ જાણે છે. પણ તમે વળાવવાને આવવાના હતા એટલે થોભાવ્યો. '

'સારૂં કીધું. દર્શન કરતાં સંભારજો. '

મ્હેં પણ ટહુકો પૂર્યો : 'દ્વારકાધીશને બે નમણો અમારી વતી વધુ કરજો. ગોમતીસ્નાન વેળાએ પણ સંભારજો.'

એ હસ્યો, 'એટલે તારું સ્નાન વદે-એમ ને ? એ ખાય તો ત્હરે કેમ ચાલતું નથી?-પણ, હો ! મીરાંબા ભગવાનમાં સમાયાં હતાં એમ સમાઈ મા રહેતાં ત્ય્હાં.'

'ભગવાનમારા દિલમાં સમાય તોયે બહુ છે. ' એમનાં ભાવિક પત્નીએ ઉત્તર દીધો. ' બોડાણો લઈ આવ્યો હતો એમ લાવીને ત્હમને સોપું કે લ્યો : તો ? '

ત્યાંના ત્યાં.

એનાં પત્નીએ કહ્યું :

'તુલસી ! પંછિનપાંખસે ખૂટે ન સાયરનીર.

અમારા ભગવાન સાગર જેવા. સારૂં જગત હૈયાની અંજલિ અંજલિ મંહીથી ભરી જાય ત્હો યે ભર્યા ભર્યા ગાજે. '

મ્હેં કહ્યું : 'હિન્દમાં બાઈઓ યે ઉપનિષદ બોલે છે ! પૂર્ણમાંથી પૂર્ણ લે, ત્હો યે અવશેષ પૂર્ણ ર્‌હે '

એણે કહ્યું : ઓ તારી ! આ તો સાયકોલોજી આવી !

મ્હેં કહ્યું : ના, સાયકોલોજી અહીં આતો સાયન્સ

'અરે! રોજ અમારા પ્રોફેસર વેકયૂમનો પ્રયોગ કરે છે.'

'પ્રોફેસરના મસ્તકમાં વેક્યૂમ થયું હોય તો ભલે.'

'આવજો' 'સંભારજો' 'દર્શન કરજો;' મછવામાંથી ને સાગરકાંઠેથી શબ્દોની ને ભાવનાઓની લેવડદેવડ ચાલી. એણે યાત્રિકાને કહ્યું : બાળકોને સાચવજે.

અન્ધારી પડતી રાત હતી. આઠેક વાગ્યા હશે. અરબ્બી સમુદ્ર વિસ્તરીને નિસ્સીમ પડ્યો હતો. ઉપર અન્ધારચન્દરવા સમો અન્ધકારનો ચન્દરવો લટકતો. સાગરમાં ને અન્ધકારમાં મછવો અલોપ થયો.

પૂતળા જેવો એ તો પાછળ જોતો ઉભો હતો.

દરિયાનાં મોજાં આવતાં, નીચે અથડાતાં, ને ભાગી જતાં : એમની જાણે એ વાતો સાંભળતો હતો.

મ્હેં પૂછ્યું : કેમ, ચાલશું ?

એ જાગી ગયો.

'પણ આ મછવો ચાલ્યો ત્ય્હારે એક પડખે નમ્યો'તો. કિનાર લગભગ સાગરજલને અડકી'તી.'

'તો ત્હારે મછવો હંકારવા જવું'તું ને ?'

'ના, પણ હેમખેમ તો આવશે ને ?'

'બાદશાહી ઝમાનામાં બાદશાહ સલામતનો જાપ અમીરો જપતા. તું યે ગાતો ફર God save may Queen.

'જા, જા; ગંભીર ઘડીઓમાં યે મશ્કરી ?'

'સાગરની સફર કરી છે કદ્દી ?'

'ના, આ પહેલી જ છે મ્હારી કે એમની.'

'ત્ય્હારે આ ક્ષણની ગંભીરતા સ્હમજાય છે. સાગરના અન્ધકારને ત્હારૂં સર્વસ્વ આ પહેલી જ વાર ત્હેં સોંપ્યું; એમાં આટઆટલી ચિન્તાની દીનતા શી ? '

'પણ પાછાં ધરતીઆરે-'

'એટલે ?'

'વિજળી આગબોટ ડૂબી'તી-'

' હા, ડૂબી'તી. કેટલાં વર્ષે કેટલી આગબોટો ડૂબી ? મોટરમાં રોજ રોજ મરે છે તેથી મોટરમાં બેસતો મા. મોટરોના થાય છે એથી સાગરના ઓછા અકસ્માત થાય છે.'

ત્હો ય એના વદને અન્ધકાર છવાયેલો હતો.

મ્હેં કહ્યું : 'આ ત્હારી ચિન્તા શાસ્ત્રીય છે.'

'અમારા માનસશાસ્ત્રીઓ તો કહી ગયા છે કે स्नेहमूलं चिन्ता; ચિન્તાનો જનક સ્નેહ છે.'

'વળી ત્હારું વૈદવારાનું માનસશાસ્ત્ર; પાંચ હજાર વર્ષોનું જીર્ણશીર્ણ. વર્તમાન માનસશાસ્ત્રની તોલે-'

'હવે જીભને વારીશ ? કહું ? 'બાળકોને સંભાળજે' એ ત્હેં કહ્યું ને મ્હેં કેમ ન કહ્યું ?'

'તારૂં કુટુંબ ન્હોતું જતું ને મારૂં કુટુંબ જતું હતું, માટે.'

'ખ-અ-રૂં. એટલે જ પાંચ હજાર વર્ષોનું જીર્ણશીર્ણ અમારૂં માનસશાસ્ત્ર આજે યે સાચું છે કે स्नेहमूलं चिन्ता. ત્હને ચિન્તાએ ઘેર્યો; મ્હને વિચાર આવી વિશમ્યા; માલમનું પોપચું યે ન્હોતું ફરક્યું.'

'હા સ્તો. દાક્તર દરદીને ચીરે ત્ય્હારે આંગળી યે કય્હાં ફરકે છે ?'

' દાક્તર એના પુત્રને કે પત્નીને નસ્તર મૂકે જો ! स्नेहमूलं चिन्ताનું સૂત્ર તરત સિદ્ધ કરે.'

' એટલેતારે કહેવું છે શું ?'

' મારે તો એટલું જ કહેવું છેકે એ છે કે ઇતિહાસના અક્ષરો, ઉકલે તો ઉકેલજો. ગ્રીક લિપિ વાંચતાં ન આવડે તો 'લખ્યું જ નથી' એમ કહેશો મા. ઇતિહાસના અક્ષરો સહુને ન ઉકલે. ત્હો યે ધરતીને પાટે ને પર્વતની છાટે એ આંકડા કોતરાઈને પડેલા છે. દેશદેશની યુગયુગની પ્રજાપ્રજાની Comparative History વાંચે એ કાળવેત્તા ઇતિહાસનો આચાર્ય. હાથી કે સિંહ યૂરોપ-અમેરિકામાં પાકતા નથી એ ઇતિહાસના અક્ષરો ભૂંસ્યા ભૂંસાશે ?'

'પયગમ્બરોએ પણ એશિયાનો પક્ષપાત કીધો.'

'માનવજાતે ઉકેલવાના છે એ ઇતિહાસના અક્ષરો.'