ମନର ମଣିଷ

ଗାଁ’ମୁଣ୍ଡରେ ଥିବା ରାଧାକୃଷ୍ଫ ମନ୍ଦିରକୁ ଲାଗି ଛୋଟ ଚାଳଘରଟା ହେଉଛି କେଶବ ପ୍ରଧାନର । ଛପର ମଝିରୁ ମଝିରୁ ଉଡିଗଲାଣି । ଆଜିକୁ ୨/୩ବର୍ଷ ହେବ ଛପର ହେଇନି । ବର୍ଷା ହେଲେ ଘର ଭିତରେ ଆଣ୍ଠୁଏ ପାଣି । ଘରେ ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ଛୋଟ ଛୋଟ ଦୁଇଟି ପିଲାଙ୍କୁ ନେଇ ତା’ ପରିବାର । ପୂର୍ବ ପୁରୁଷର ଏଇ ଭିଟାମାଟି ଖଣ୍ଡିକ ଛାଡିଦେଲେ ତା’ର ଆଉ କିଛି ନାହିଁ । ସେ ପର ଘରେ ମୂଲ ମଜୁରି ଲାଗି ଯାହା ଦି’ପଇସା ପାଏ, ତାହା ପୁ’ଣି ସମୁଦ୍ରକୁ ଶଙ୍ଖେ । ପ୍ରତିଦିନ ଡାଲି, ଚାଉଳ, ତେଲ, ଲୁଣ କିଣା ସାଙ୍ଗକୁ ଔଷଧପତ୍ର ଓ ପିଲାମାନଙ୍କର ପଢାପଢି ଖର୍ଚ୍ଚ, ତାକୁ ବେଳେବେଳେ ବେଶୀ ଅସୁବିଧାରେ ପକାଏ । ବିଚରା ଶେଷରେ ଅଣନିଶ୍ୱାସୀ ହେଇପଡେ ।            

 

କେଶବ ଭାବେ - ଦରିଦ୍ର କୁଳରେ ଜନ୍ମ ହେବା କ’ଣ ପାପ ? ଯେଉଁଠି କିଛି ସୁଖ ନାହିଁ କି ଶାନ୍ତି ନାହିଁ । ରାତି ପାହିଲେ କାମ ଆଉ କାମ । ଧନୀ ଲୋକଙ୍କୁ ଦେଖିଲେ ସେ ନିଜକୁ ଧିକ୍କାର କରେ । ତାଙ୍କ ପିଲାପିଲିଙ୍କୁ ଦେଖି, ସିଏ ତା ନିଜ ପିଲାଙ୍କ କଥା ମନେ ପକାଇ ଦୁଃଖ କରେ । ସତରେ ତା ପିଲାମାନେ କେତେ ଅବହେଳିତ ? ପିଲାଏ ଭଲ ଖାଇବାକୁ, ପିନ୍ଧିବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ ବି ସେ ଦେଇପାରେନି । ପୁନେଇଁ ପରବରେ ସ୍ତ୍ରୀ’କୁ ଖଣ୍ଡେ ସସ୍ତା ଶାଢୀ ପିନେ୍ଧଇବାକୁ ତା’ ପାଖରେ ପଇସା ନଥାଏ ।             

 

ଦିନ ପରେ ଦିନ ଗଡି ଚାଲେ । ଦିନେ କେଶବ ବଡିଭୋ’ରୁ ଚୁଲି ମୂଳେ ବସି ଚା’ ପିଉଚି, ହଠାତ୍ ଗୋଟେ ଗାଡି ଆସୁଥିବାର ଶବ୍ଦ ଶୁଣି, ସେ ବାହାରକୁ ଯାଇ ଦେଖେ ତ – ଚାରି ଜଣ ଧୋବଧୋବଳିଆ ବଡବାବୁମାନେ ଗାଡିରୁ ଓହ୍ଲାଉଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କୁ ଦେଖି ଗାଁ’ର କିଛି ଲୋକ ସେଠାରେ ରଣ୍ଡ ହେଉ ହେଉ, ସ୍ମିତ ହସଟିଏ ହସି ଏଥର ବଡବାବୁ ଜଣକ କହିଲେ – “ଆମେ ଆପଣମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାକୁ ବହୂ ଦୂରରୁ ଆସିଛୁ । ଆପଣମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟ ଆମର ନିତ୍ୟାନ୍ତ କାମ୍ୟ । ଏକଥା ଶୁଣି ଲୋକେ ଖୁସି ହୋଇ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାକୁ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଲେ ।”            

 

ଗାଁ’ର ଶେଷରେ ବଡ ଚଉତରାଟିଏ । ତା’ରି ଉପରେ ବସିଥା’ନ୍ତି ଗାଁ ମୁରବୀ ସନାତନ ବାବୁ ଓ ଆସିଥିବା ବଡବାବୁମାନେ । ଏହି ସମୟରେ ଗ୍ରାମବାସୀଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବାବୁମାନଙ୍କୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ମୁରବୀ କହିଲେ – “କ’ଣ ପାଇଁ ଆପଣମାନେ ଆମ ଗାଁ’କୁ ଆସିଛନ୍ତି, ଦୟାକରି କୁହନ୍ତୁ ।” ଉତରରେ ଜଣେ ବଡବାବୁ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ନମ୍ର ଭାବେ କହିଲେ – “ଦେଖନ୍ତୁ ଆଜ୍ଞା, ଏବେ ଚାରିଆଡେ ମରୁଡି । କିଛି କାମଧନ୍ଦା ନାହିଁ । ଆପଣମାନେ ଦୁଃଖ କଷ୍ଟରେ ଚଳୁଥିବେ । ତେଣୁ ଆପଣମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେହି ଯଦି ଚାହାନ୍ତି, ତେବେ ଆମ ସହ ଆନ୍ଧ୍ର ଯିବେ । ସେଠାରେ ଇଟାଭାଟିରେ କାମ କରିବେ । ଦିନକୁ ଦୁଇ ଓଳି ଖାଇପିଇ ଟ୨୦୦.୦୦ ପାଇବେ । ୬ମାସ କାମ କଲା ପରେ ପୁ’ଣି ଚାହିଁଲେ ଘରକୁ ଫେରିଆସିପାରିବେ । ଆପଣମାନଙ୍କ ଭାଗ୍ୟ ବି ବଦଳି ଯିବ । ଆଉ ଦୁଃଖ କଷ୍ଟରେ ରହିବାକୁ ପଡିବନି । କ’ଣ କହୁଛନ୍ତି ? ଆପଣମାନେ ହଁ କହିଲେ ଆମେ ଆପଣଙ୍କ ପରିବାର ଚଳିବା ପାଇଁ ଅଗ୍ରୀମ କିଛି କିଛି ଟଙ୍କା ଦେବୁ ।”          

 

ଦାରିଦ୍ର‌୍ୟର ସୀମାରେଖା ତଳେ ଥିବା ଉକ୍ତ ଗାଁ’ର ଅନ୍ୟୁନ ୩୦ ଜଣ ଲୋକ ଆନ୍ଧ୍ର ଯିବାକୁ ରାଜି ହେଲେ । ଶେଷରେ ବାବୁ ଜଣକ ସେମାନଙ୍କ ପାଖକୁ ଆସି ବୁଝାଇ କହିଲେ – “କାଲି ସକାଳେ ଗାଡି ଆସି ଏଠାରେ ପହଞ୍ଚିବ । ଆପଣମାନେ ପୂର୍ବରୁ ରେଡି ହୋଇଥିବେ । ନିଅ, ଏ’ ଟଙ୍କା ରଖ । ସେଠାରେ କାମ କଲା ପରେ ପ୍ରତି ମାସରେ ଆପଣଙ୍କ ଘରକୁ ଡାକ ଯୋଗେ ଟଙ୍କା ପଠାଇ ଦିଆଯିବ ।” ଆମେ ଏବେ ଆସୁଛୁ ।           

 

ସଂଧ୍ୟା ସମୟ । କେଶବ ସ୍ତ୍ରୀ ସୁଲି ଚା କରୁଥିଲାବେଳେ ସେ’ ତା’ ପାଖରେ ବସିଥାଏ । ପିଲାମାନେ ଦାଣ୍ଡରେ ଖେଳୁଥା’ନ୍ତି । ସୁଲି କହିଲା-

 

-ସେଠାରେ ତୁମର କିଛି ଅସୁବିଧା ହେବନି ତ ?

-ଆମେ ପରା ୩୦ ଜଣ ଯିବୁ । ପୁ’ଣି ଅସୁବିଧା କ’ଣ ?

-ନାଇଁ ଯେ, ମୋ ମନଟା କାହିଁ ବେଶୀ ଗୋଳେଇ ଘାଂଟି ହେଉଛି ।

-ତୁମ ସ୍ତ୍ରୀ ଜାତିଟା ସଦାବେଳେ ସେଇଆ । ଆଲୋ, ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ କୁଆଡେ ୬ମାସ ପୁରିଯିବ ଜଣାପଡିବନି । ପୁ’ଣି ଦି’ପଇସା ପାଇଲେ ଆମେ ଭଲରେ ଚଳିବା । ତୋ ପାଖକୁ ମୁଁ ବଡବାବୁଙ୍କୁ କହି ପ୍ରତି ମାସରେ ପଇସା ପଠାଇ ଦେବି । ଦେଖୁଚୁ ତ ଏବେ ଚାରିଆଡେ କେମିତି ମରୁଡି । କାମଧନ୍ଦା କିଛି ମିଳୁନି । ପାଖରେ ଚଳିବାକୁ ପଇସାଟାଏ ବି ନାହିଁ । ନ ଗଲେ କେମିତି ବଂଚିବା କହିଲୁ ?

 

-ହେଲେ, ମୋ ମନ କାହିଁ ବୁଝୁନି । ସେମାନେ ଭଲ ଲୋକ ତ ?

-ତୁ ଜମା ଚିନ୍ତା କ’ରନା । ସେକଥା ମୁଁ ବୁଝିବି । ତୁ କ’ଣ କରୁଥା, ମୁଁ ମଦନ ଘର ଆଡେ ଟିକେ ଯାଉଛି ।

-ହଉ, ବେଇଗି ଆସିବ ।            

 

ରାତି ପ୍ରାୟ ୧୦ଟା । ଗାଁ’ରେ ସମସ୍ତେ ଶୋଇପଡିଲେଣି । ହେଲେ କେଶବ ଆଖିକୁ ନିଦ ଆସୁନି । ନୂଆ ଯାଗା, କାହିଁ କେତେ ଦୂରେ ଆନ୍ଧ୍ର, ଦି’ ଦିନର ବାଟ, ଏକଥା ଭାବିଲା ବେଳକୁ ତାକୁ କେମିତି କେମିତି ଲାଗୁଥିଲା । ଦେଖାଯାଉ, କ’ଣ ହେଉଛି ? ସବୁ ସେଇ ପ୍ରଭୂଙ୍କ ଇଛା ।            

 

କେତେବେଳେ ରାତି ପାହିଲାଣି, କେଶବକୁ ଜଣା ନାହିଁ । ଶୋଇଛି ଯେ ଶୋଇଛି । ମଦନ ଆସି ନିଦରୁ ଉଠାଇ କହିଲା – କେଶବ ଭାଇ, ଯିବା ପରା, ଶୋଇଛ କ’ଣ, ଉଠ ? ଅନ୍ୟମାନେ ରେଡି ହୋଇ କେତେବେଳୁ ଚଉତରା ଉପରେ ବସିଛନ୍ତି । ସେ ଧଡ୍ପଡ୍ ହୋଇ ନିଦରୁ ଉଠି ଆନ୍ଧ୍ର ଯିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଲା ।           

 

କେଶବ ଆନ୍ଧ୍ରରେ ପହଂଚିଲା ପରେ ତାକୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଲାଗିଲା । କାରଣ ଏତେ ବଡ ସହର, ଗାଡି ଘୋଡା, କଳ କାରଖାନା, ପୋକ-ମାଛି ଭଳି ଲୋକ-ବାକ ସେ ପୂର୍ବରୁ କେବେ ଦେଖି ନଥିଲା । ଇଟାଭାଟିରେ ବହୁତ ଲୋକ କାମ କରୁଥିବା ଦେଖି ସେ ଆଶ୍ୱସ୍ଥ ହେଲା । ଭାବିଲା- ଯାହାହେଉ, ଦି’ ପଇସା ମିଳିବ । ଏଥର ଆଉ ଚିନ୍ତା ନାହିଁ । ଏଣିକି ମୋ ପରିବାର ଭଲରେ ଚଳିବ ।           

 

ସେଠାରେ ବହୁ ବର୍ଷ ଧରି କାମ କରୁଥିବା ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କ ସହ ମିଶି, ନିଜ ରକ୍ତକୁ ପାଣି କରି, କାମ କଲା କେଶବ । ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ ମାସେ ପୁରିଯିବାରୁ, ସେ ଠିକାଦାରକୁ ପଇସା ମାଗିବାରୁ ତାକୁ ପଇସା ପରିବର୍ତେ ମିଳିଲା ମାଡ । ତା ଦେଖାଦେଖି ଯେତେ ଜଣ ପଇସା ମାଗିଥିଲେ, ସମସ୍ତେ ଉତମ ମଧ୍ୟମ ଖାଇଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତିଦିନ ଭଲରେ ଗଣ୍ଡାଏ ଖାଇବାକୁ ଦିଆଯାଉ ନଥିଲା । ଅତିଶୟ ଦୁଃଖରେ ଭାଙ୍ଗିପଡିଲା କେଶବ । ଚାରିଆଡ ଅନ୍ଧାର ଦେଖାଯାଉଥିଲା ତାକୁ ଯେମିତି । ଠିକାଦାର ଗର୍ଜିଉଠି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ କହିଲା – “ଦଲାଲ୍ମାନେ ତୁମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ବିକ୍ରି କରି ମୋ ଠାରୁ ମୋଟା ଅଙ୍କର ଟଙ୍କା ନେଇଛନ୍ତି । ତେଣୁ ଆଉ ପଇସାଟାଏ ବି ଦିଆହେବନି । କେବଳ ଖାଇବାକୁ ଯାହା ଦିଆଯିବ । ଯାଅ, ରାତି ୯ଟା ହେଲାଣି, ଖାଇପି’ ଶୋଇପଡ ।” କେଶବର ସବୁ ସ୍ୱପ୍ନ, ସବୁ ଇଛା, ସବୁ ଚେଷ୍ଟା ପାଣି ଫୋଟକା ପରି ମିଳାଇଗଲା । ତାକୁ ସୁଲି ଓ ପିଲାମାନଙ୍କ କରୁଣ ଶୁଖିଲା ମୁହଁ ଦେଖାଯିବାରୁ ସେ ଘରକୁ ଫେରିଯିବାକୁ ବ୍ୟାକୁଳ ହେଲା ।              

 

ତହିଁ ଆରଦିନ କେଶବ କାମ କରୁଥିଲାବେଳେ ତା’ର ଠିକାଦାର ସହ ଭେଟ ହେବାରୁ, ସେ ଘରକୁ ଫେରିଯିବା ପାଇଁ କାକୁତି ମିନତି ହୋଇ, ତା ଗୋଡ ହାତ ଧରି କହିବାରୁ ଠିକାଦାର ରାଗ ତମତମ ହୋଇ କହିଲା –“ ଶୁ’ଣୁ... , ଏଠାକୁ ଯିଏ ଥରେ ଆସେ, ସେ କେବେ ଆଉ ଗାଁ’କୁ ଫେରେନି । ସେମାନଙ୍କୁ ଦେଖ୍, ବହୁ ବର୍ଷ ହେଲା ସେମାନେ ଏଠାରେ ଦାଦନ ଖଟୁଛନ୍ତି । ଯା..., ଯା..., କାମ କ’ର, ଯିବା କଥା କହନା ।”            

 

କେଶବ କାମ କରୁଥିବେଳେ ତା ଆଖିରୁ ଧାର ଧାର ହୋଇ ଲୁହ ଝରିଯାଉଥାଏ । ଏତିକିବେଳେ ମଦନ ମନ ଦୁଃଖରେ ତା ପାଖକୁ ଆସି କହିଲା – “ଭାଇ, ଆମେ ମହରଗରୁ ଆସି କାନ୍ତାରରେ ପଡିଗଲେ । ଆଉ ଫେରି ଯିବାକୁ ବାଟ ନାହିଁ । କ’ଣ କରିବା, ମୋ ମୁଣ୍ଡରେ କିଛି ପଶୁନି ।” କେଶବ ତାକୁ ଧର୍ଯ୍ୟ ଧରିବାକୁ କହିଲା ।             

 

ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ ବିତିଗଲା ୩ବର୍ଷ । ସେଠାରୁ ମୁକୁଳିବାକୁ ରାସ୍ତା ଖୋଜୁଥିଲା କେଶବ । ହେଲେ କିଛି ବୁଦ୍ଧି ବାଟ ଦିଶୁନଥିଲା । ଦୈବାତ୍ ଦିନେ ନିସ୍ତବ୍ଧ ରାତ୍ରୀରେ ସମସ୍ତେ ଗାଢ ନିଦ୍ରା ଯାଇଥିବା ସମୟରେ କୈାଶଳ କ୍ରମେ କେଶବ ଓ ମଦନ ଦୁହେଁ ଲୁଚି ଲୁଚି ଇଟାଭାଟି ପଛପଟ ଗଳି ରାସ୍ତାଦେଇ କଷ୍ଟେମଷ୍ଟେ ବାହାରକୁ ଆସି ଷ୍ଟେସନ୍ରେ ପହଂଚିଗଲେ ।           

 

କେଶବକୁ ଚାହିଁ ଚାହିଁ ସୁଲି ଆଖିର ଦୁଇ କୋଣରୁ ଲୁହର ଧାର ଶୁଖିଯାଇଥିଲା । ସେ ଶୁଖି କଳା କାଠ ପରି ଦିଶୁଥିଲା । ତା ପିଲାମାନେ ନଅଙ୍କ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷରେ ପଡିଲା ପରି ଦିଶୁଥିଲେ । ଖାଇବାକୁ ଚିକ୍ରାର କରୁଥିଲେ ପିଲାଏ । ସୁଲି ସେମାନଙ୍କ ପେଟର ଭୋକ ସହି ନ ପାରି, ପିଲାଙ୍କୁ ଧରି ଘର ଛାଡି ଚାଲି ଆସିଲା କଟକ । ପର ଘରେ ବାସନ ମାଜି ନିଜର ଜୀବିକା ନିର୍ବାହ କଲା । କାମ କରୁଥିଲାବେଳେ ତାକୁ କେଶବର ମୁହଁ ଦେଖାଗଲେ,  ବିଚାରୀ ଦୁଃଖରେ ଭାଙ୍ଗିପଡୁଥିଲା । ତା ମନ କହୁଥିଲା – “ସତରେ କେଶବ ଆଉ କ’ଣ ସେ ଦୂର ରାଇଜରୁ ଫେରିବ” ? ଏଇ କଥା ଚିନ୍ତା କରି କରି ରାତିରେ ତାକୁ ନିଦ ହୁଏନି । ନିଜର ଲୁହକୁ ନିଜେ ପି’ ଦିନ କାଟିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୁଏ ।            

 

ଯେନତେନ ପ୍ରକାରେ କେଶବ ଓ ମଦନ ଦୁହେଁ ଗାଁ’ରେ ଆସି ପହଂଚିଲାବେଳକୁ ସକାଳ ହେଇଆସୁଥାଏ । ଅତି ଖୁସି ହୋଇ କେଶବ ତା’ ଘର ପାଖକୁ ଏକା ନିଶ୍ୱାସକେ ଦୈାଡିଯାଇ ଦେଖେ ତ – ତା’ ଘରେ ତାଲା ଝୁଲୁଛି । ସେ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହୋଇ ବିକଳରେ ଗାଁ’ ଲୋକଙ୍କୁ ପଚାରିଲା । ହେଲେ ସେମାନେ ମନାକରିବାରୁ, କେଶବ ମନ ଦୁଃଖରେ ବସି କାନ୍ଦୁଥାଏ । ସେତିକିବେଳେ ଚାରିଆଡେ ହଇଜା ବ୍ୟାପିଥିବା ଯୋଗୁଁ ଅନେକ ଲୋକ ଭୟରେ ଘର ଛାଡି ଅନ୍ୟତ୍ର ଚାଲିଯାଇଥା’ନ୍ତି । ଗାଁ’ଟା ପୁରା ଶୁନ୍ଶାନ୍ ଲାଗୁଥାଏ । କିଛି ସମୟ ପରେ ମଦନ ଆସି ବୁଝାଇ କହିଲା – “ତୁ ଅଧର୍ଯ୍ୟ ହଅନା । ମୁଁ ଏବେ ଭୀମା ଭାଇଠାରୁ ଶୁଣି ଆସିଲି ବା ଭାଉଜ କାଳେ କଟକରେ, ବଡ ମେଡିକାଲ ପଛପଟେ ଥିବା ଝୁପୁଡି ବସ୍ତିରେ ରହୁଛନ୍ତି । ଆମେ ତ ଖବର ପାଇଲେ । ଆ’, କ’ଣ ଦି’ଟା ପାଟିରେ ଦେଇ ସଅଳ ସଅଳ ଭାଉଜଙ୍କୁ ଖୋଜିବାକୁ ଯିବା ।”           

 

ସେମାନେ ବଡ ମେଡିକାଲ ପାଖ ଲୋକଙ୍କୁ ପଚାରି ପଚାରି, ଶେଷରେ ବସ୍ତି ପାଖରେ ପହଂଚି ଦେଖିଲେ ପିଲାମାନେ ଖେଳୁଛନ୍ତି । କେଶବ ନିମିଷକେ ସେମାନଙ୍କ ପାଖକୁ ଧାଇଁ ଯାଇ, ଜଣେ ପିଲାକୁ ପାଖକୁ ଡାକି ସ୍ନେହରେ ପଚାରିଲା –

-ବାବାରେ, ସୁଲି ଘର କେଉଁଟା କହି ପାରିବୁ ?          

 

ପିଲାଟି କେଶବର ଗୋଡ ଠାରୁ ମୁଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭଲ ଭାବେ ଚାହିଁ, ତାଙ୍କର କେହି ଦୂର ସମ୍ପର୍କୀୟ ହୋଇଥିବ ଭାବି କହିଲା –

-ସେ ତ ମୋ ମାଆ । କିନ୍ତୁ ତମେ କିଏ ? ହଉ, ଠିକ୍ ଅଛି । ଏଇ ଯେଉଁ ବରଗଛ ପାଖ ଘରଟା ଦେଖୁଛ, ସେଇଟା ଆମର ।            

 

ତା’ ପୁଅ ଏତେ ବଡ ହେଇଗଲାଣି ଦେଖି ଖୁସି ହେଲା କେଶବ । ହେଲେ ଅନେକ ଦିନର ଲମ୍ବା ବ୍ୟବଧାନ ମଧ୍ୟରେ ତା ପୁଅ ତାକୁ ଚିହ୍ନି ନ ପାରିବାରୁ ମନେ ମନେ ଦୁଃଖ କଲା ସେ । ଯାହାହେଉ, ସୁଲିର ଠିକଣାଟା ମିଳିଯିବାରୁ ସେ ମନେ ମନେ ଖୁସିରେ ଧନ୍ୟବାଦ ଦେଲା ଭଗବାନଙ୍କୁ ।           

 

କେଶବ ଓ ମଦନ ଦୁହେଁ ସୁଲି ଘର ପାଖରେ ପହଂଚି ଦେଖିଲେ – “ସେ ରୋଷେଇ କରୁଛି ।” ଟିକେ ଦୂରରୁ ତା’ର ଏପରି ଅବସ୍ଥା ଦେଖି କେଶବ ନିଜକୁ ଆଉ ସହି ନପାରି କାନ୍ଦିବାରୁ, ସୁଲି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ପଛକୁ ମୁହଁକରି ଦେଖେ ତ – “ତା ଗେରସ୍ତ ଓ ଦିଅର ଦୁହେଁ ଠିଆହୋଇଛନ୍ତି ।” ସେ ନିଜର କୋହକୁ ଆଉ ସମ୍ଭାଳି ନପାରି, କାନ୍ଦି କାନ୍ଦି, ଅତି ସରାଗରେ, ଭାବବିହ୍ୱଳରେ, କେଶବକୁ କୁଣ୍ଢାଇ ପକାଇ, ଲୁହ ପୋଛି କହିଲା – ଏତେ ଦିନେ ମୁଁ ମୋ “ମନର ମଣିଷ” ଫେରିପାଇଲି । ଆଉ କିଛି ମୋର ଲୋଡା ନାହିଁ ।