તાકાતનું માપ

સોટી ઉપાડવામાં થોડો આંચકો હતો તે એક બે સપાટા ખેંચ્યા પછી હેડમાસ્તરના હૃદયમાંથી જતો રહ્યો. પછી તો એમાં ઉર્મિ દાખલ થઈ. વેગે ચડેલી આગગાડી વધુ ને વધુ વેગ જેમ આપોઆપ પકડતી જાય છે, તેમ હેડમાસ્તરના હાથની નેતર પણ પતિ પકડતી ગઈ. ને પછી એને એટલી તો સબોડવાની લહેર પડી કે ફટકો શરીરના કયા ભાગ પર પડે છે તેની ખુદ મારનારને જ શુદ્ધિ ન રહી.

પિનાકી પ્રથમ તો ખચકાયો પહેલો પ્રહાર પડ્યો ત્યારે જરા નમી ગયો; આડા હાથ પણ દીધા. પછી એનામાં લોખંડ પ્રકટ થયું. એ અક્કડ બની ઊભો રહ્યો. કેટલી સોટી ખામી શકાય તે જોવાની કેમ જાણે પોતે હોડ વદ્યો હોય ને, એવા તોરથી એણે ફટકા ઝીલવા માંડયા.

વિદ્યાર્થીઓનું ટોળું ત્યાં જમા થઈ ગયું. હેડમાસ્તર એ ટોળાને દેખી વધુ આવેશમાં આવતા ગયા. વિદ્યાર્થીઓની સહાનુભૂતિ પિનાકી પર ઢળી પડી. સહુ છોકરાની આંખમાં જાણે ખૂન ટપક્યાં. પ્રત્યેકના ગાલ પર ઝનૂનના ટશિયા ફૂટ્યા. હેડમાસ્તરના શરીરના ટુકડે ટુકડા કરી નાખવા નાનકડાં દિલો તલાસી ઊઠ્યાં. પ્રહારો ઝીલતો મૂંગો ને અક્ષુબ્ધ પિનાકી તેમને યોગી ભાસ્યો. ને ઓચિંતાનું સોટીના સબોડાટ જોડે જાણે કે તાલ લેવા માટે બોલાયું હોય એવું એક વચન સંભળાયું: “શાબાશ!”

હેડમાસ્તર એ શબ્દની દિશામાં વળ્યાં; પૂછ્યું : “કોણે કહ્યું ‘શાબાશા’?”

“મેં.” એક છોકરો ધસ્યો.

“મેં.” બીજાએ આગળ પગલાં મૂક્યાં.

“મેં” ત્રીજાએ એ બંનેના પાછા હઠાવ્યા.

ત્યાં તો ‘મેં’-‘મેં’-‘મેં’ ના સ્વરો તમરાંના લહેકારની પેઠે બંધાઈ ગયાં. ‘મેં’કારાની જાણે મોતન-માળા પરોવાઈ ગઈ.

“હરામખોરો!” એવો સિંહનાદ કરીને હેડમાસ્તરે જ્યારે આખા ટોળાં પર તૂટી પાડવા ધસારો કર્યો, ત્યારે પિનાકી ના રહી શક્યો. એણે ઝડપ કરીને ટોળાની તેમજ મારનારની વચ્ચે પોતાના દેહનો થાંભલો કર્યો. પડતી સોટીને એણે પોતાની મૂઠીમાં પકડી લીધી.

હેડમાસ્તરે તેને ધક્કો મારી સોટીને ઝોંટ દીધી.

ફાટેલા નેતરે પિનાકીના હથેળીમાં ચીરા પાડ્યા, રુધિર રેલાવ્યું.

બીજા પંજાની ઝડપ કરે તેમ સોટીના બે ફાડિયાં કરી પિનાકીએ તેને ફેંકી દીધાં ને પછી પહોળી છાતી પર અદભ ભીડીને એ હેડમાસ્તરના ધગધગતા સીના સામે ઊભો રહ્યો.

તમામ છોકરા એની આજુબાજુ ગોઠવાઈ ગયા. શિક્ષકો પણ ત્યાં આવી પહોંચ્યા. એક ગુંડા જેવા છોકરાએ શિક્ષકોને કહી દીધું : "સાહેબ, આબરૂભેર દૂર ઊભા રહેજો."

ચારસો છોકરાઓના વીફરેલ ટોળાને દબડાવવા માટે જે ઝનૂન તેમ જ સત્તાવાન મનોદશા જોઇએ તે માસ્તરોમાં નહોતાં. બે ચહેરા બીડીઓના વ્યસની હતા. બે-ત્રણ બીજા મોઢાં પછવાડે ઊભાં રહી હેડમાસ્તરની વધુ બૂરી વલે કરવા માટે વિદ્યાર્થીઓને આંખોના મિચકારા મારતા હતા. અને એ સર્વ શિક્ષકોના ચહેરાઓ ઉપર ટ્યૂશનોની ગરજ વાંચી શકાતી હતી.

હેડમાસ્તરના ખાલી હાથ ફરીથી પિનાકીના ગાલ પર ઊપડ્યા. પિનાકીએ શાંતિથી ગાલ ધરી રાખ્યા, અને ધસી આવતા છોકરાઓ તરફ હાથ પહોળા કરી દીવાલ રચી એ આટલું જ બોલ્યો : "મને એકલાને ખુશીથી મારો, સાહેબ!"

હેડમાસ્તરના મોં પરથી આ શબ્દોએ તમામ લોહી શોષી લીધું. બિલ્લી જેમ વાસણમાંથી ઘી ચાટી લે, તેવી રીતે હેડમાસ્તરની હીણપ એની તમામ વિભૂતિને ચાટી ગઈ. એણે પોતાની ઑફિસ તરફ પગલાં ભર્યાં. પછવાડે જતું સિક્ષકોનું ટોળું કોઈ શબની પાછળ જતા ડાઘુઓની યાદ દેતું હતું.

છોકરાના ટોળા વચ્ચે વીંટળાયેલો પિનાકી પોતાના લડથડિયાં લેતા દેહને મોટા મનોબળથી સ્થિર કરતો સાઈકલ પકડીને બહાર નીકળ્યો. કોઈ છોકરો એના માથા પરના વાળમાં વળગેલી નેતરની છોઇ ચૂંટી લેતો હતો. બે-ત્રણ છોકરા એના કોટના કૉલરની બગડેલી ઘડી બેસાડતા હતા, ચાર-પાંચ પંજા એના ખભા પર ને એની પીઠનાં ઊપસેલા સ્નાયુઓ પર થબડાતા હતા.

"પણ થયું શું?" એક વિદ્યાર્થી પૂછતો હતો : "હેં પિનાકી, તું કેમ ત્યાં ઊભો-ઊભો થીજી ગયો હતો?"

"મને ખબર નથી." પિનાકી હસીને જવાબ દેતો.

"પણ હવે તારે ફરિયાદ માંડવી જોઈએ હેડમાસ્તર પર."

"શા માટે?"

"ફરિયાદ શું? તારા દાદા તો ફોજદાર છે. બે-ચાર પોલીસોને મોકલી સાલાને ઠમઠોરાવ તો ખરો, દોસ્ત!"

"આપણી બધાની દાઝ તું જ ઉતરાવ ને યાર!"

"પણ તું સોટી ખાતો-ખાતો જ શું ઊભો'તો? કંઈ કહેતો કેમ નહોતો?"

"પૂછ્યા વિના શું કહું?"

"તારે તો પૂછવું હતું કે શા માટે મારો છો?"

"પૂછી ને શું કરવું હતું?"

"હું જો ન્યાયાધીશ હોઉં, તો હેડમાસ્તરને વીણીને કેદમાં પૂરી દઉં."

"હું તો હેડમાસ્તરોના શરીર પર ગોળનું પાણી ચોપડીને મકોડાની કોઠીમાં પૂરી દઉં."

લખી શકાય અને ન પણ લખી શકાય એવી અનેક લાગણીઓની મસ્તીભરી આપ-લે કરતા છોકરા ચાલ્યા જતા હતા, ત્યારે એક બાજુના ફૂટપાથ પર સુરેન્દ્રદેવ ઊભા હતા. તેનું મોં હસતું હતું. તે કોઇની જોડે વાત કરતા હતા.

"છોકરાઓ!" તેમણે કહ્યું : "લડાઈ શરૂ થઈ."

"ક્યાં?"

"વાંદરાઓના ઘરમાં."

છોકરા ન સમજ્યા. સુરેન્દ્રદેવે કહ્યું : "યુરોપમાં"

"એની રજા પડશે?" એક છોકરાએ પૂછી જોયું. હરએક સારોમાઠો બનાવ વિદ્યાર્થીની હ્રદય-તુલામાં એક જ રીતે તોળાય છે : બનાવની કિંમત રજાના દિવસો પરથી અંકાય છે.

"એ તો પડશે, લડાઈમાં ઇંગ્લન્ડનો કોઈક મહાન વાંદરો ખપી જશે ત્યારે."

સુરેન્દ્રદેવ જોડેના બીજા માણસે કહ્યું : "હવે તો જર્મન કૈસરની છાપ આંહીનાં રૂપિયા-પૈસા પર આવી સમજો!"

"સરસ લાગશે," એક છોકરાએ કહ્યું : "એની મૂછોના આંકડા ફક્કડ દેખાશે."

"બસ કે!" સુરેન્દ્રદેવજીના મોં પર તિરસ્કાર દેખાયો. "તમારે તો સિક્કા પર પરદેશી રાજાની જ મૂછો જોઇએ છે ને? હિન્દ માતાનું ચિહ્ન - ગાયનું મોઢું - નથી જોઇતું કે?"

"હવે ચાલો-ચાલો, સુરેન્દ્રદેવજી!" કહી પેલા સાથીએ એમને બાજુમાં ઊભેલ ઘોડાગાડી તરફ ખેંચ્યાં. "નકામું કંઈક બાફી મારશો."

જતા જતા સુરેન્દ્રદેવજીએ સાથીને કહ્યું : "મને તો ખરેખર અજબ લાગેલું કે, આ વાંદરો મારા પર આટલો બધો રાતોપીળો થયા પછી પાછો ઓચિંતો એવા શા હેતે ઊભરાઈ ગયો! પણ હવે મર્મ સમજાયો: "વાંદરાને જે ચિઠ્ઠી મળી તેમાં લડાઇ સળગ્યાના જ સમાચાર હોવા જોઈએ. વાંદરો ચેતી ગયો; કેમકે હવે પૈસા કઢાવવા છે ખરા ને! એટલે અમારી પાસે પૂછડી પટપટાવશે. એમને કલાકો સુધી બહાર બેસાડતા તેને બદલે હવે કમ્પાઉન્ડ સુધી હસીને સામા લેવા આવશે બચ્ચાઓ!"