સિપારણ

એ વખતે દૂર એક ખૂણામાં ગામઝાંપાની ડેલી ઉપર ઊભેલા આદમીએ ધીરે ધીરે અમલદાર તરફ પગલાં ભર્યાં. એના ખભા પર દેશી બંદૂક હતી. એનું બદન ખુલ્લું હતું, માથા પર પાઘડી હતી, ને કમ્મરે કાછડે હતી.

એણે નવા અમલદારને સાદી ઢબે રામરામ કર્યા.

"દીકરીને બહુ કોશીર છે ? અંતકાળ છે ?" દરબાર નામે ઓળખાયેલા કાઠી અમરા પટગરે વિસ્મય બતાવ્યું. "ત્યારે - માળું શું થાય ?" પટગર વિમાસણમાં પડ્યા.

નવા આવનારે વિવેકવિધિ કર્યા વગર જ પૂછ્યું : "કોને કોશીર છે ?"

ગાડાખેડૂએ એની બાજુમાં ચડીને આખી વાત સમજાવી.

દરમિયાન પટગર દરબાર ચિંતા કરતા હતા : "દાક્તર તેડાવવા ઘોડું મોકલશું ?" ક્યું ઘોડું મોકલીએ તો ઠીક ? રોઝડો તો જાણે કે પછાડે એવો છે ને -"

"ગાડાં આપણે ફળિયે હાંકી જાશું ?" નવા આવનાર બંદૂકધારીએ ટૂંકો સવાલ કર્યો.

"કેમ ? તમે કોણ ?" અમલદારે પૂછ્યું.

"શેઠ છે આંહીના." દરબારે ટૂંકું પતાવ્યું.

"મારી ઓળખાણ પછી આપીશ. હમણાં બાઈની બીમારીનો તો ઉપાય કરીએ. ચાલો, હાંકો, એલા ગાડાખેડુઓ."

"ભલે," પટગર દરબારે કહ્યું : "તેય આપણું ઘર છે ને ? શેઠ અને હું કાંઇ નોખાં નથી."

"નોખા તો છીએ, પણ આખરે ભેળા થયે જ છૂટકો છે, આપા !" એટલું કહીને એ બંદૂકધારી શેઠ ગાડાંને દોરી આગળ ચાલ્યા ને એણે ગાડાવાળાઓને પડકાર્યું : "ઝટ હાંકો, એય મડાઓ !"

મોટું ચોગાન જેવડું આંગણું હતું. આંગણાની એક બાજુએ ઊંચી પડથારના ઓરડા હતા. મોટા દરવાજા ઉપર માઢમેડી હતી.

"આપણે મર્દો અહીં ઊતરી જાયેં," કહી બંદૂકધારીએ અમલદારના પિતાને હાથનો ટેકો આપી નીચે ઊતાર્યાં.

"આ એક છે હજી અંદર." ગાડાવાળાએ યાદ આપી.

"કોણ છે ?" બંદૂકધારીએ પૂછ્યું.

"પસાયતો છે."

"કેમ?"

તરત ડોસાએ જવાબ દીધો : "બાપડો તાવે ભરાયો'તો એટલે અહીં ગાડામાં લીધો'તો"

એને કોથળા જેવાને ઉઠાવીને ડેલીના ઓટા ઉપર સુવરાવ્યો. ગાડું આગળ ગયું. બંદૂકધારીએ ફળીમાં જઈ સાદ કર્યો : "કાં, ક્યાં ગઈ ?"

ઊંચી ઓસરી ઉપર એક સ્ત્રી દેખાઈ. ભાણાએ એને દીઠી, પણ એ કોઈ શેઠાણી નહોતી. હરિકેન ફાનસને અજવાળે એના સોટા જેવો દેહ ઘેરદાર મોટા ઘાઘરાને મોજાં ચડાવતો હતો. એના હાથમાં કાચની બંગડીઓ બોલી ઉઠી, બંગડીઓ જાડી હતી. એને ફરતા, કૂંડાળે, ગંજીપાની 'ચોકડી' આકારના પીળા હીરા હતા. જૂના કાળમાં આ ઝગમગિયા કાચ 'હીરા' ના નામે ઓળખાતા.

અટલસનું તસતસતું કાપડું, ઉપર આછી ચૂંદડી ને ઘેર ઝુલાવતો ઘાઘરો તેની વચ્ચે સહેજ ભીનાવરણું સુડોલ મોં જોતાં જ લાગે કે કાં તો ઈદ રમીને કાં તો તાજિયાના ચોકરા કૂટીને સીધેસીધી કોઈ સિપારણ અહીં ચાલી આવેલ છે.

ઓસરીની કોર સુધી જઇને બંદૂકધારીએ આ સ્ત્રીને હળવેથી ટૂંકા બોલ કહી દીધા.

તુરત એ સ્ત્રી મહેમાનોને મળવા નીચે ફળીમાં ઊતરી. ઊતરતી વેળા એના દેહને ઘાઘરા-ઓઢણીની સાગર-છોળો વીંટતી હતી.

"સજુ, આંહીં આવ." કહીને એણે એક બીજી સ્ત્રીને ઘરમાંથી બોલાવી ને થોડી વારમાં તો મહીપતરામના પત્ની પોતાની શબવત પુત્રી તથા ભાણા-ભાણી સહિત ઓરડામાં પહોંચ્યા. ઢોલિયા પર ગાદલું પથરાયું, તે પર બીમાર પુત્રીને સુવાડવામાં આવી ને એક નાનો મજુ (કબાટ) ઉઘાડ્યો. એક સીસો બહાર આવ્યો ને બૂચ ઊઘાડતાં માદક સોડમ હવામાં જાણે કે કેફના થર પર થર ચડાવવા લાગી.

"બોનના કપડાં ખોલી નાખો." ઘરની સ્ત્રીએ આદેશ આપ્યો.

"એ શું છે ?" મહીપતરામનાં પત્નીનું નાક ફાટતું હતું.

"દવા છે."

"શું નામ?"

"નામનું અત્યારે કામ નહિ બા !" કહેતી જુવાન ઘર-નારી એ અચેત શરીર પર શરીર પર પ્રવાહીની અંજલીઓ ઠાલવતી માલિસ કરવા માંડી.

ભાણો ત્યાં સ્તબ્ધ ઊભો પોતાની મૂર્છિત માને લેપ કરી રહેલ મનુષ્યાકૃતિનું દર્શન કરતો હતો.

“છોકરી સજુડી !” લેપ કરતી સ્ત્રીએ કહ્યું : “જા, કૂવામાંથી ચોખ્ખા પાણીનો એક ઘડો ભરી આવ.”

પાણી આવ્યું. ચોખ્ખા પ્યાલામાં પાણી ભરી, તેમાં દશ ટીપાં દવાના રેડીને એણે પ્યાલો મૂર્છિતના મોંએ માંડ્યો.

“અરે અરે બેન !” પુત્રીની માએ હાથ માંડ્યો.

“કાં ?”

“દારૂ! નહિ, મારી દીકરીનું ઉજજવળ ખોળિયું ના અભડાવો.”

“ચૂપ રહો, મા ! ચૂપ ! અત્યારે એને શુદ્ધિ નથી. પછી તીરથ કરાવજો ! અત્યારે તો એને બચાવવાની જ એક વાત કરો.”

પેઢાનપેઢીથી મદિરાને આસુરી પીણું માનતી આવેલી ને મદિરાના સ્પર્શ માત્રમાં પણ નરકવાસની અધોગતિ સમાજનારી માતા ચૂપ બેસી રહી.

ને આંહીં પુત્રીના શરીરમાં ગરમા શોણિતનો સંચાર થયો. નાનો ભાણો ચકળવકળ જોતો જ રહ્યો. પોતાની બા આવાચક પડી હતી, પણ આસપાસની દુનિયામાં સૂરો ભર્યા હતા. ઘેરદાર પહેરવેશવાળીનું રૂપ બોલતું હતું, રંગોમાંથીય માયા વછૂટથી હતી. બ્રાન્ડીના મધમધાટના જાણે ઢોલ ધડૂકતા હતા, ને ફળિયામાં ઘોડાની લાદ પર એની એક પ્રકારની લહેજતદાર સુવાસ રાતના અંધકાર પર તરતી મૂકતી હતી.

દસ-અગિયાર વર્ષનો ભાણો એટલું તો સમજી શકતો હતો કે આજ સુધી તેણે જોયેલી તમામ સ્ત્રીઓ જાણે કે પોશાક પરિધાનના જીવતા કોથળાઓ હતી : જ્યારે આ એક સ્ત્રીનો લેબાસ એના બદનને ઢાંકતો નહોતો. ઊલટાનો અળગાં અળગાં રૂપને એનું પોતપોતાનું પહાડી ગાન ગાવા દેતો હતો.

આવી સજીવન અને પ્રાણ ધબકતી દુનિયામાં બાએ આંખો ઉઘાડી એમાં નવાઈ ? અહીં બાને ભાન ન આવે તે તો ન બનવાજોગ હતું. ભાણાએ દોટ મૂકી. ઊંચી પરસાળેથી ઊતરતાં એ ઊંચા ઊંચા પગથિયાં ઉપર ડગલાં માંડવાનું માપ ભૂલ્યો, કેમ કે મુંબઈમાં રહેતો, એટલે એ ટૂંકા અંતરના પગથિયાંવાળા દાદરથી ટેવાયેલો હતો. એક ગડથોલિયું ખાઈને એ ડેલી તરફ ધસ્યો, નીચે ઘોડીના પાછલા પગને બાંધેલી પછાડી હડફેટમાં આવતાં ત્યાં પણ ભાણાએ અડબડિયું ખાધું. એનું રડવું અંધારામાં નજીક બાંધેલી વાછડીઓ સિવાય કોઈ ન જોઇ ગયું. ને એણે ડેલી પર પહોંચી ખબર આપ્યા કે, “બાને સારું થયું છે.”

કપાળે હાથ ટેકવી માઠા ખબરની તૈયારી વિચારતા બેઠેલા પિતાને એમ લાગ્યું કે જાણે સ્મશાનેથી પુત્રીને જમરાજાએ પાછી મોકલી છે.

ડેલીથી સામી ચોપાટ પર બંદૂક ધારી ઘર-ધણી ઘડીવાર બેસતા ઘડીભર ઊઠીને પોતાના માણસોને ટપાર્યા કરતાં : “છોકરાં, ઘોડીના પથા કરી ? ઊંટનો ચારો વાઢી આવ્યા, સાંઢિયો હજી કેમ નથી આવ્યો એલા, જો તપાસ, ઈ કુત્તો સામી પાટીના લીંબડા ન કરડતો હોય હજી.“ વગેરે.

ભાણાના મોટા દાદાજી રુદ્રાક્ષનો ગંઠો બે હાથમાં લઈને રાવણે રચેલ શિવનું સ્તોત્ર જાપતા હતા. એ સ્તોત્રનો પ્રત્યેક બોલ આ બૂઢા ઇડરિયા બ્રાહ્મણના કંઠમાં અષાઢી વીજના કડાકા રચતો હતો.

મહીપતરામે દોહિત્રને કહ્યું : “ભાણા, આમને જોયા ? એ કોણ – ખબરાં છે?”

"કોણ?"

“એ જ પેલા દીપડો ચીરી નાખનાર રૂખડ શેઠ.”

ભાણો નવી નજરે નિહાળી રહ્યો. એની પ્રથમ-પહેલી નજરા હંમેશા માણસના શરીરના ખુલ્લા ભાગો પર ઉગેલા વાળના જથ્થા પર પડતી. મોટા બાપુજીના પંજા ઉપર લાંબા રોમ હતા, તેથીયે વધુ ઘાટી, લાંબી રોમવાળી એણે રૂખડ શેઠના હાથના પોંચા પર દીઠી. ને પાદરની નેળમાં ગાયો વાળા જુવાના લખમણભાઈ મળેલા, તેમની છાતી ઉપર પણ આટલી બધી ઘાટી રોમા-ઘટા નહોતી.

“ને હેં, મોટાબાપુજી, ત્યાં અંદરના ઘરમાં કોણ છે?”

“કોણ છે?”

“બાને એણે જ બોલતાં કર્યા. એની બંગડીઓ વગડે છે તે મને બહુ ગમે છે. એવા સરસ કપડાં મારી બા પહેરેને તો કેવાં સુંદર લાગે! આપણને બહુ જ ઓળખતા હોય ને, તેવી રીતે એ તો હસીને બોલે છે.”

રૂખડા શેઠનું મૂછેભર્યું મોં પોતાના શરમિંદા મલકાટને દાઢી-મૂછના કેશ હેઠળ છુપાવતું હતું. એની ઉંમર હજુ ત્રીસેક વર્ષની હશે, પણ ચાળીસની પૂરી મરદાનગીએ એ જુવાનને એક દસકો વહેલેરો પોતાનો કરી લીધો હતો. એણે ત્યાંથી ઉઠી ગમાણ તરફ પ્રયાણ કર્યું : “એલા છોકરા, કાંગલી દોવાઈ રહી કે નહિ?” એનું જવાનું બહાનું હતું. એનાં ઓખાઇ પગરખાં, ધાબો કૂટતી પોરબંદરી ખારવાણના ધોકાની પેઠે ધરતી પર પડતાં હતાં.

“કોણ હશે ?” અમલદારે નજીક બેઠેલા કોઈ આદમીને પ્રશ્ન કર્યો.

આદમીએ ધીમેથી કહ્યું : “શેઠના ઘરમાંથી બાઈ પોતે જ છે. જાતે સપારણ છે. ડાયું માણસ છે, આમ હજી અવસ્થા છોટી છે.”