સુરેન્દ્રદેવ

હાઇસ્કૂલના મધ્ય ખંડને એક છેડે ઊચું ચણેલું વ્યાસપીઠ હતું. તેના ઉપર રંગાલય ગોઠવાયું હતું. શહેરની નાટક કંપની પાસેથી માગી લીધેલો એક પડદો ત્યાં ઝૂલતો હતો.

ખંડની જમણી બાજુએ બીજી એક ઊંચી બેઠક બનાવી હતી. તેના પર માનવંતા મહેમાનોની ખુરશી હતી.

વચલી બે ખુરશી જરા વધુ ઠસ્સાદાર બની હતી. તેના ઉપર ઠાકોર સાહેબ અને રાણી સાહેબ બેસી ગયાં.

એ જોઇને હેડમાસ્તર આકુલવ્યાકુલ બનવા લાગ્યા. વચલી બે પૈકીની એક ખુરસી પોતે ખાલી રખાવવા માગતા હતા.

ધીરે ધીરે એ બેઠકો પાસે જઇને હેડ-માસ્તરે મીઠો મોં-મલકાટ ધારણ કર્યો, ને કહ્યું: ”મહેરબાન પ્રાંત-સાહેબ પણ પધારવાના છે."

"ઓહો!" ઠાકોર સાહેબ રાજી થયા કે ગભરાટ પામ્યા તે તો એમની મુખમુદ્રા સ્પષ્ટ ન કહી શકી; પણ પોતે રાણી સાહેબની જમણી બાજુ હતા ત્યાંથી ડાબી બાજુએ જઇ બેઠા. ભરપૂર દાઢી અને મૂછોના વાંકડા વળ ચડાવનાર આ ડાંખરો દેખાતો રજપુત પ્રાંત-સાહેબના નામમાત્રથી ઝંખવાણો પડ્યો.

ખુરસીઓની પાછલી હારમાં બેઠેલા બીજા એક પુરુષે આ ગભરાટ પર આછું સ્મિત વેર્યું. એ પુરુષનો પોશાક સાદો પાણકોરોનો ને સાવ સફેદ હતો. એના માથા પર સફેદ લાંબી ટોપી હતી. એના જોડા ઓખાઇ ઘાટના પણ હળવા અને કુમાશદાર હતા. એની ગુલાબી ચામડી પર ખુલ્લાં ટાઢ-તડકાનું મહેનતુ જીવન આછી છાયા પાડતું હતું.

એનું હસવું જરી જોરદાર બન્યું ને જોડાજોડ એના અંતરમાંથી નિઃશ્વાસ પણ ઢળ્યો. ઊંડા કૂવામાંથી ખેંચાઇને મંડાણ પર આવી થાળામાં ઠલવાતા કોસનો જેવો અવાજ થાય છે, તેવો જ અવાજ એ નિઃશ્વાસનો હતો.

ઠાકોર સાહેબે પછવાડે નજર કરી. પેલા પુરુષે ઊભા થઇને બે હાથ જોડી રામરામ કર્યા.

"ઓહો!" ઠાકોર સાહેબ ઓળખવા મથ્યાઃ "આપ સુરેન્દ્રદેવજી તો નહિ?"

"હા, જી, એ જ."

ઠાકોર સાહેબે પંજો લંબાવ્યો.

સુરેન્દ્રદેવે સામો પંજો આપ્યો. બન્નેના પંજા મળ્યા ત્યારે બન્નેના વેશ-પરિધાનનો તફાવત પણ વધુ તીવ્ર દેખાયો. ઠાકોર સાહેબના દેહ પર રેશમના ઠઠારા હતા. ખભા પર જનોઇ-પટ્ટે ઝરિયાની હમેલ લપેટાઇ હતી. પગમાં રાણી છાપનાં કાળાં બૂટ હતાં. સાફો સોના-સળીનો ગુલાબરંગી હતો.

એ ઠાઠમાઠ જોડે તકરાર કરનાર દાઢી-મૂછના શ્વેત કેશને ઠાકોર સાહેબે કાળો કલપ લગાવી ચૂપ કર્યા હતા.

આ તફાવતની હાંસીને રોળીટોળી નાખવા માટે ઠાકોર સાહેબે કહ્યું:

"સુરેન્દ્રદેવજી, આપ તો તદ્દન બદલી ગયા! શું ભેખ લીધો!"

"નહિ ઠાકોર સાહેબ! જોબનના રંગો હું હવે જ માણી રહ્યો છું."

આવા શબ્દોચ્ચાર તરફ રાણી સાહેબ ખેંચાયાં. એમણે પણ પાછળ જોયું. ઠાકોર સાહેબ પિછાન દીધીઃ "રાણી સાહેબ, આ કડી-બેડીના દરબાર સાહેબ સુરેન્દ્રદેવજી."

"હું એમને ઓળખું છું." સુરેન્દ્રદેવે ઠાકોર સાહેબને ચમકાવ્યા.

"ઓળખો છો! ક્યાંથી?"

"એમના પિતા ભેખડગઢમાં પોલીસ-હવાલદાર હતા. ત્યાંથી બદલી થઇને ગયા ત્યારે એમને મારા ગામ રંગપુરની પાટીમાંથી ગાડાં જોઇતાં હતાં: પણ વેઠના દર મુજબના પૈસા નહોતા ચૂકવવા. વરસાદ પણ અનરાધાર પડતો હતો, એટલે આપણા ઉતારામાં જ સહુને ત્રણ દિવસ સુધી રોકાવું પડેલું."

રાણી સાહેબ બીજી બાજુ જોઇ ગયાં.

આ સંકડામણમાંથી નીકળવા માટે ઠાકોર સાહેબે વાત પલટાવી. ત્યાં તો ગણગણાટનો એક સંયુક્ત જનરવ ઊઠ્યો. ગોરા પ્રાંત સાહેબનો રુઆબી દેહ પગથિયાં પર દેખાયો: જાણે સામ્રાજ્ય ચાલ્યું આવતું હતું. મેજરની લશ્કરી પદવી પામેલો એ પડછંદ અંગ્રેજ હતો. અર્ધે માથે એને ટાલ હતી.

એને દેખી ઠાકોર સાહેબ ઊઠ્યા. બે ડગલાં આગળ ધરી હાથ મિલાવ્યો. કમ્મરમાં જાણે કમાન નાખેલી તેવી અદાથી ઠાકોર સાહેબની છાતી સહેજ નમી પડી. ગોરો અક્કડ જ રહ્યો.

"હલ્લો! યોર હાઇનેસ રાની સાહેબ!" કહેતો ગોરો અઢાર વર્ષની દેવુબા તરફ વળ્યો, ને એણે પંજો લંબાવ્યો ને કહ્યું: "તમે પરદો કાઢી નાખ્યો તે બદલ અભિનંદન!"

નિરુપાયે રાણી સાહેબે પોતાનો નાનો-શો હાથ કાઢીને પ્રાંત સાહેબના હાથમાં મૂક્યો.

ગોરાએ રાણી સાહેબની જમણી બાજુએ આસન લીધું. ઠાકોર સાહેબ અને પ્રાંત સાહેબ વચ્ચેનો તફાવત ત્યાં પોતાની ભાત પાડી રહ્યો. બેઉ કદાવર છતાં એક હરી-ઝરિયાનની ઢીલી-વીલી કોથળીને, બીજો શાસન-સત્તાનો સીધો સુદ્દઢ સુવર્ણ-સ્તંભ.

ગોરાની આંખ પછવાડે ત્રાંસી થઇ, તેણે સુરેન્દ્રદેવને દીઠા. ગોરાના ચહેરા પર કરચલીઓનાં બે અળશિયાં આલેખાઇ ગયાં.

રંગાલય ઊઘડ્યું. ગુજરાતના મહાકવિએ રચેલું 'રાજેન્દ્રદેવ' નામે ગીત બોલાવા લાગ્યું. ઠાકોર સાહેબના હાથ આપોઆપ જોડાઇ ગયા.

આખી પ્રાર્થના ચાલુ રહી ત્યાં સુધી ટેડી ગરદને પછવાડે ઝૂકેલા એ ગોરા અફસરને અને સુરેન્દ્રદેવનો કશોક વાર્તાલાપ થતો રહ્યો. ગોરાના મુખ પર ઉગ્રતાનાં ગુંચળાં વળતાં હતાં, એના ધીરા વાર્તાલાપમાંથી 'કેકટસ' 'કેકટસ' એવા શબ્દો ધમણો ધમાતી ભઠ્ઠીમાંથી તિખારા છૂટે તેમ છૂટતા હતા.

‘કેકટસ' એ હાથિયા થોરનું અંગ્રેજી નામ છે. સોરઠમાં તે વખતે દુષ્કાળ ચાલતો હતો. ઘાસચારા વગર દુઃખી થતાં ઢોરને થોરનાં ડીડલાં કાપીને ખવરાવવાની ધૂન કોઇએ અંગ્રેજનાં ભેજામાં બેસાડી હતી. સુરેન્દ્રદેવજીને સાહેબ દમદાટી દઇ રહેલ હતા કે, "તમારે ઘાસ હો યા ન હો, મને તેની પરવા નથી. તમારે કેકટસ ઢોરને ખવરાવવાં ન હોય તો કંઇ નહિ; પણ તમારે પત્રક તો રોજેરોજનાં ભરી મોકલવાં જ પડશે. "

"હું એવું જૂઠું નહિ કરી શકું."

"સ્ટુપિડ (બેવકૂફ)..." વગેરે પ્રયોગો સાહેબના વાર્તાલાપમાં વિરામચિહ્‍નો જેવાં હતાં. સુરેન્દ્રદેવ એને મચક નહોતા આપતા. એના ચહેરા પર પણ લાચાર મગરૂરીના ગુલાબી અંગારા ધગતા હતા.

હાથિયા થોરની વાત પરથી સાહેબ સુરેન્દ્રદેવજીના એક બીજા અપરાધ પર ઊતરી પડ્યા: "તમારો છોકરો ક્યાં ભણે છે?"

"મારા ગામની જ નિશાળમા."

"રાજકુમારોની સ્કૂલમાં કેમ નથી મોકલતા?"

"ત્યાં જે શિક્ષણ આપવામાં આવે છે તેને માટે મારો છોકરો હજુ ઉંમરલાયક નથી." કહીને સુરેન્દ્રદેવે મોં પર રમૂજ ધારણ કરી. એ જવાબમાં પ્રકટ ઘૃણા હતી.

"જોઇ લઇશ." સાહેબે દાંત ભીંસ્યા.

ઠાકોર સાહેબ સુરેન્દ્રદેવ તરફ ઠંડા બનવાની ઇશારતો કરતા હતા.

રાણીસાહેબને ગમ નહોતી પડતી કે આ શો મામલો મચ્યો છે.

એકાએક ગોરા સાહેબના કાન પર શબ્દો પડ્યાઃ

"આઇ એમ થેશિયન એન્ડ એ સોલ્જર (હું એક રાષ્ટ્રપુત્ર છું, અને સિપાઇબચ્ચો છું)."

સાહેબની ટેડી ગરદન સીધી બની. વિસ્મયની અને ગભરાટની એક પલ વીતી ગઇ. સાહેબે જોયું કે આ તો રંગાલય પરના બોલ છે. તાબેદાર દેશનાં છોકરાં આ તો વેશ ભજવી રહ્યાં છે. આ સૃષ્ટિ સાચી નથી.

રંગાલય પર શાહસિકંદર અને ડાકુ સરદારની વચ્ચેનો પ્રસંગ ચાલતો હતો. સિકંદર સિંહાસન પર બેઠો છે. આઠ છોકરાઓ એના સાયાની ઝૂલતી કિનાર પકડી છે. તખ્તની સન્મુખે જંજીરે પકડાયેલ એક ચીંથરેહાલ જુવાન ઊભો છે. એનો એક ક્દમ આગળ છે. તેની છાતી આગળ ધસવા છલંગ મારી રહી હોય તેવી ભાસે છે. ને 'તું જ પેલો ડાકુ કે?' એવા સિંકદરના સવાલનો એ છોકરો રુઆબીથી જબાબ વાળે છે કે," હું રાષ્ટ્રપુત્ર છું ને સિપાઇબચ્ચો છું.'

પાઠ ભજવનારાઓએ સભાજનોને એકતાન બનાવી નાખ્યા. ત્યાં બેઠેલા સર્વ કલેજાંની મગરૂરી જાણે કે મૂર્તિમાન રંગભૂમિ પર ખડી થઇ ગઇ હતી. સર્વ કોઇના સીના તળે સૂતેલા શબ્દો જ જાણે કે ઉચ્ચારાયા હતા: 'આઇ એમ એ થેશીયન એન્ડ એ સોલ્જર.'

ગોરો અફસર મલકાઇ રહ્યો. એણે અંગ્રેજી શબ્દોની સચોટતા દેખી, એણે અંગ્રેજી જબાનની સંજીવની નિહાળી. આ મુડદાલ કાળાં બાળકોને પણ અમારી જબાન કેવી ખુમારી પિવાડી રહી છે! એ વાણીના છંટકાવે આ શબો બેઠાં થાય છે. વાહ જબાન! વાહ સાહિત્ય!

પણ એનો આનંદ-ઝરો થંભી ગયો. એને આ તમાશો ન ગમ્યો. આ ડાકુ-પાત્રના હુંકારમાં એણે ભવિષ્યના ભણકાર સાંભળ્યા. નિશાળોમાં નાટક કરતી આ પ્રજા ભવિષ્યમાં કોઇક દિવસ જીવનમાં તો નાટક નહિ ઉતારી બેસે ને! આપણી જ ખુમારી આપણા સામી નહિ પ્રયોજે ને!

એ વિચારે ગોરો ચડી ગયો. ડાકુની તુમાખી એને ન ગમી. એ જો સિર્ફ લશ્કરી અમલદાર હોત તો એને નવો વિચાર ન સૂઝત. પણ એ પાછો રાજદ્વારી અધિકારી હતો. એનો વિચાર આગળ ચાલ્યો. ભવિષ્યમાં ભમવા લાગ્યો. એને ત્યાંથી ચાલ્યા જવાનું મન થયું. સંવાદ અટકાવવાની ઈચ્છા થઇ. પોતાની પૂર્વે અહીં આવી ગયેલા પોલિટિકલ અફસરોએ જ પડાવેલી આ આદતો હતી. આવા તમાશા વડે પ્રાંતના હાકેમોનું સ્વાગત કરનારા ગામગામની નિશાળોના હેડ-માસ્તરો આવી કરામત ક્યાં જઈ શીખી આવ્યા છે? કોણે એમણે ચડાવ્યા છે?.... બીજા કોણે? - અસલ કાળમાં નોકરી કરી ગયેલ પોલિટિકલ એજન્ટોએ. એમણે જ આ કેફ કરાવ્યો છે. આ ધાંધલ જવું જોઇએ.

ગોરો અધવચ્ચેથી ઊઠીને જવા જ માગતો હતો, ત્યાં કોઇએ આવીને એના હાથમાં ચીઠ્ઠી આપી. વાંચીને ગોરાને મુખમુદ્રા બદલી. 'બદલી' એમ કરતાં પોતાની જાણે જ 'બદલાઇ ગઇ' કહેવું વધુ ઉચિત થશે. એના મોં પર પ્રસન્નતા રમવા માંડી. એણે વારંવાર પાછળ ફરીને દરબાર સુરેન્દ્રદેવ જોડે પણ મીઠા શબ્દોની આપ-લે કરી. ઠાકોર સાહેબ પ્રત્યે પણ લટુ બનવા લાગ્યો. સૂર્યનું ગ્રહણ છૂટે ને જગત જેવું ઝાકમઝોળ બની જાય, તેવું તેજોમય એનું મો બની ગયું.

આ પરિવર્તનનો મર્મ ન ઠાકોર સાહેબ પારખી શક્યા કે ન સુરેન્દ્રદેવજીને સમજાયો. રાણીસાહેબ તો જાણે વાતમાંથી નીકળી ગયાં ગતાં. એની મીટ રંગાલય પર જ જડાઇ ગઇ હતી. ડાકુ પાઠ કરનાર છોકરાના દેહમાં તેમ જ શબ્દોમાં જે ઠંડી વિભૂતિ ધખધખતી હતી, તેનું એ રજપૂત સુંદરીને ઘેલું લાગ્યું હતું.

"માફ કરજો, ઠાકોર સાહેબ!" કહેતા સાહેબ ઊઠ્યા. "મારે તાકીદનું કામ આવી પડ્યું છે, એટલે હું આપના તેમ જ રાણીસાહેબના સુખદ સમાગમને છોડી જાઉં છું.

ઠાકોર સાહેબે ઊઠીને તેમને વિદાય આપી.

"ફરી મળીશું ત્યારે આનંદ થાશે," કહેતાં કહેતાં સાહેબે સુરેન્દ્રદેવ તરફ એક સ્મિત વેર્યું.

"જરુર." સુરેન્દ્રદેવ ઊઠવા - ન ઊઠવા જેવું કરીને બેસી રહ્યા. એમના પહોળા વરદ પર એની એ પ્રસન્નતા રમતી રહી. ભલભલી સ્ત્રીઓને પણ ઇર્ષ્યા કરાવે તેવો સુરેન્દ્રદેવના ભાલનો કંકુ-ચાંદલો સોરઠની સપાટ અને અસીમ ભોમકા ચચ્ચે એકલવાયા લચી પડતા કોઇ ચણોઠીના છોડ જેવો સોહામણો લાગતો હતો.

ઇનામોની લહાણી શરૂ થઇ. હેડ-માસ્તરે સહુને કહી રાખ્યું હતું કે ઇનામ પેતાં પહેલાં અને લીધા પછી બન્ને વાર, રાણી સાહેબને નમન કરવાનું ન ભૂલશો હો! જે ભૂલ્યા તેણે આ સોટીને સારુ પોતાનો બરડો સજ્જ રાખવાનો છે.

પહેલું જ નામ પિનાકીનું બોલાયું. પિનાકી કશા ઉત્સાહ વગર આગળ વધ્યો. એણે નમન ન કર્યું. એ કોઇ બાઘાની માફક રાણી સાહેબની સામે ઊભો રહ્યો. સાહેબ લોકોનાં છોકરાંને હાથે જીવતાં ઝલાઇને ટાંકણી વતી પૂંઠાં પર ચોડાતાં સુંદર પતંગિયાં જેવી એની દૃષ્ટિ રાણી સાહેબના મોં પર ચોંટી રહી. ઇનામ આપવા માટે એ સુંદર હાથ લંબાયા પણ પિનાકી ગભરાયો. ઇનામ લેવા જતાં કદાચ પોતે એ હાથને પકડી બેસશે એવી એને ધાસ્તી લાગી. ઇનામ લીધા વિના જ એ પાછો વળી ગયો.

સભાનો રંગ વણસ્યો. હેડમાસ્તરના હાથમાં સોટી ગમગમી રહી. બીજાં ઇનામો વહેંચાઇ ગયાં પછી બહુ આગ્રહને વશ થઇ સુરેન્દ્રદેવ થોડું પ્રવચન કરવા ઊઠ્યા.

તેમણે કહ્યું: "અહીં એક શહેનશાહ અને એક ડાકુ-સરદારનો પ્રવેશ ભજવાયો છે. વિદ્યાર્થીઓ! એ એક જ પાઠ તમારે ન વીસરવા જેવો છે. શહેનશાહતો તો સદા એવી જ છે. વીર નરોને ડાકુ બનાવનાર તો જુલમો જ છે. અમે રાજાઓ, નાનામોટા સહુ જ રાજાઓ - એ શહેનશાહ સિકંદરની જ નાની-મોટી આવૃત્તિઓ છીએ. માટે તમે પણ તમારો અવસર જ્યારે આવે ત્યારે એમને એ જ જવાબ આપજો કે, અમે હરામખોર નથી, અમે અમારા રાષ્ટ્રના પુત્રો છીએ, ને સાચા સિપાઇઓ છીએ."

છોકરાઓએ આવાં સંભાષણ પર તાળીઓના ગગડાટ કર્યા. હેડમાસ્તર રાતાપીળા બન્યા. ઠાકોર સાહેબે કશું બોલવાની ના કહી. મેળાવડો ભારેખમ હૈયે વિસર્જન થયો. હેડમાસ્તરે ગાડી પાસે જઇને રાણી સાહેબ તરફ બેઅદબી થયા બદલની ક્ષમા માગી કયું: "છોકરો ગભરાઇ ગયો હતો."

"કોણ છે એ?" રાણીએ પ્રશ્ન કર્યો. પોતે તે ક્ષણે પોતાના વિખૂટા પડેલા વરને શોધતી કબૂતરી જેવી મનોવસ્થામાં પડી હતી.

"એક પોલીસ-અફસરનો ભાણેજ છે. આમ તો ઘણો શાણો વિદ્યાર્થી છે."

વધુ કશો પ્રશ્ન ન કરતાં રાણીએ ગાડી ચલાવવાનો આદેશ આપ્યો. શાળાના સાંકડા દરવાજામાંથી પાણીના રેલા પેઠે નીકળી જનારા ઘોડાઓ ગાડીને ક્યાં લઇ જાય છે તેનું ભાન રાણીએ ગુમાવ્યું હતું.

ઠાકોર સાહેબ શી વાત કરી રહ્યા હતા તેની તેને ગમ નહોતી.

હેડમાસ્તરનાં પગલાં લાદીના પથ્થરોને કચડતા અંદરના ખાંડમાં ધસ્યા, ત્યાં જઇ ન કાંઇ પૂછ્યું, ન ગાછ્યું. પિનાકીના શરીર પર એણે સપાટા જ ખેંચવા માંડ્યા.